Cerkiew pod wezwaniem św. Paraskewy w Radrużu

Dzieje cerkwi radruskiej nierozerwalnie splatają się z losami wsi Radruż, zagubionej na północno-wschodnim krańcu województwa podkarpackiego, rozciągniętej wzdłuż obecnej granicy polsko-ukraińskiej

           W centrum osady znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków architektury drewnianej w Polsce - zespół cerkiewny pod wezwaniem św. Paraskewy. Jest to kompleks złożony z uzupełniających się elementów: cerkiew pw. św. Paraskewy jako centralny obiekt i dominanta architektoniczna, monumentalna dzwonnica w północno-zachodnim narożu dawnego cmentarza przycerkiewnego, kamienna kostnica (Dom Diaka). Całość obejmuje kamienny mur z dwoma bramami.

           Pierwsze wzmianki o miejscowej parafii ruskiej i cerkwi pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku. W 1531 roku ówczesna świątynia radruska została spustoszona przez Tatarów. Na jej miejsce w XVI wieku wzniesiono cerkiew, która przetrwała bez większych zmian do dziś. Prawdopodobnie jej fundatorem był ówczesny starosta lubaczowski Jan Płaza herbu Topór, związany z dworem króla Stefana Batorego i osobą kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. W niespokojnych czasach wojen i najazdów cerkiew pełniła rolę warowni, chroniąc mieszkańców wsi. Wobec częstego zagrożenia ze strony Tatarów, świątynia była wielokrotnie narażona na zniszczenie. Jesienią 1672 roku armia turecko-tatarska weszła w głąb Rzeczypospolitej i jeden z jej zagonów dotarł do Radruża oblegając miejscową cerkiew.

           Według legendy napastnicy w zamian za odstąpienie od oblężenia zażądali wydania słynącej z nadzwyczajnej urody młodej żony miejscowego wójta - Marii Dubniewiczowej. Wójtowa, chcąc ocalić rodzinę, mieszkańców i cerkiew oddała się w ręce Tatarów. Dalsze losy tatarskiej branki opisuje zachowana w archiwach rękopiśmienna relacja pt. "Krótka historia o kobicie z niewoli tatarskiej przybyłej". Według tych zapisków Dubniewiczowa została przewieziona do Kamieńca Podolskiego, gdzie została sprzedana na targu niewolników do Konstantynopola. Tu dostała się do domu tureckiego dostojnika który się w niej zakochał i otoczył przepychem. Po 27 latach udało się jej powrócić do Radruża. Z wdzięczności za ocalone życie część przywiezionych skarbów przeznaczyła na cerkiew, a zakończywszy życie spoczęła przy niej na zawsze.

           Cerkiew wyróżnia się doskonałymi proporcjami i monumentalnymi rozmiarami. Nadano jej plan trójdzielno-podłużny i jedno kopułową bryłę. Zastosowano konstrukcję zrębową -poziome bierwiona (z najwyższej jakości drewna dębowego i jodłowego), okantowane za pomocą ciosania toporem, układane w formie wieńca, łączone są na węgłach na tzw. zamek z krytym czopem. Zewnętrzna powierzchnia cerkwi szczelnie pokryta jest gontami, które podkreślają walory plastyczne całej budowli. Kopułę cerkwi wieńczy misternie wykuty z żelaza krzyż, dekorowany złoconymi tarczami. Charakterystycznym elementem są obszerne soboty czyli wsparty na drewnianych słupach dach zawieszony tuż nad ziemią. Dawał on przybyłym do świątyni wiernym schronienie w razie niepogody. Według starego prawa msza w kościele była odprawiana jedynie o godzinie 11, zatem wierni, którzy mieszkali bardzo daleko przychodzili do kościoła jeszcze w sobotę, żeby zdążyć na mszę.

           Uwagę zwraca wyraźny podział na trzy pomieszczenia, typowe dla architektury cerkiewnej kręgu pierwszej Rzeczypospolitej: sanktuarium, nawa i babiniec. Wnętrze cerkwi pełne jest soczystych kolorów, ikon i polichromii. Na ścianie ikonostasowej nawy oraz w sanktuarium zachowała się cenna polichromia figuralno-ornamentalna datowana na 1648 rok. Wrażenie robi ogromna nawa z widokiem belkowej konstrukcji wieży. Tu znajdują się małe ołtarze boczne, ambona i kamienna chrzcielnica. Wyjątkowy jest Boży Grób, używany w okresie wielkanocnej liturgii. Zdziwienie na zwiedzających robi unikatowa ława, prawdopodobnie należąca do jednego z fundatorów cerkwi, ponieważ wierni obrządku wschodniego uczestniczą w nabożeństwie zawsze w pozycji stojącej.

           W cerkwi panuje wyjątkowa akustyka, a to za sprawą wyciętych dwóch okrągłych otworów po obu ścianach nawy, dzięki czemu głos rozchodzi się równomiernie po wszystkich zakamarkach świątyni. Na ścianie ikonostasowej nawy malowidła figuralne zakomponowane zostały w trzech poziomych pasach wydzielonych fryzami ornamentalnymi. Przedstawiają starotestamentowych proroków, sceny biblijne oraz "Mandylion" (przedstawia oblicze Chrystusa wpisane w nimb krzyżowy, ukazany na białej chuście, przymocowanej za dwa górne rogi) podtrzymywany przez parę aniołów i fryz z cherubinami na tle gwiaździstego nieba. Malowidło w sanktuarium przedstawia trzech Ojców Kościoła. Na wyposażenie cerkwi składa się między innymi kompletny ikonostas architektoniczno-ramowy z 58 ikonami autorstwa co najmniej trzech malarzy: Zachariasza Tarnohorskiego z Niemirowa, Ioana "obywatela hrebeńskiego" i Andrieja Wyszeckiego z Jaworowa. Ikony uszeregowane są w pięciu rzędach. Od dołu są to kolejno: ikony namiestne, święta pięćdziesiątnicy, ikony świąteczne, rząd apostolski (Deesis) oraz prorocy z wizerunkiem Panagii i grupą pasyjną.

           Najcenniejszy element wyposażenia cerkwi to wyjątkowy pod względem jakości wykonania ikonostas, będący nośnikiem ważnych treści religijnych i ideowych. Również wyjątkowe wartości artystyczne wyróżniają go na tle tego typu dzieł sztuki w regionie.

           Obok świątyni, na najwyższym wzniesieniu placu kościelnego stoi drewniana dzwonnica. Powstała równocześnie z cerkwią. Zbudowana została na planie kwadratu a jej drewniana konstrukcja i zdobienia idealnie współgrają z sama cerkwią. Jest konstrukcji słupowo-ramowej, dwukondygnacyjna. Ma pionowe ściany i nadwieszoną nisko izbicę, nakrytą spłaszczonym dachem czterospadowym, na którym osadzony jest węższy, wysoki dach ostrosłupowy.

           W drugiej połowie XIX wieku, przy wschodniej bramie wzniesiono murowaną kostnicę, zwaną "Dom Diaka". Kostnica i murowane ogrodzenie wykonano z eksploatowanego niegdyś na terenie wsi rodzimego kamienia wapiennego.

           Na przycerkiewnym cmentarzu (powierzchnia około16 arów) stoi kilka kamiennych krzyży oraz krypta Andruszewskich - właścicieli Radruża.

          Zespół cerkiewny w Radrużu jest bezcennym elementem wielokulturowego dziedzictwa kresów dawnej i współczesnej Rzeczpospolitej i został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i Listę Pomników Historii.

źródła:

Budziński T., Mazur J., Nuckowski T.: Kresowe dziedzictwo Radruż, Lubaczów 2011

Mazur J.: Radruż: cerkiew w przestrzeni pogranicza, Rzeszów, Libra, Muzeum Kresów w Lubaczowie

Mazur J., Pietrzak M., Wiśniewski M.: Skarby Roztocza: Roztocze Wschodnie, ziemia lubaczowska, Przemyśl, Mercator, 2007

100 pomników historii. Red.Jagielska E., Warszawa, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2018

Radruż - najstarsza drewniana cerkiew w Polsce, Podkarpackie. Polska

Żabicki J.: Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, W-wa, Wydawnictwo Arkady, 2013