Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Jarosławiu

Znajdującą się w Jarosławiu cerkiew pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego to główny ośrodek pielgrzymkowy polskich grekokatolików (unitów)

           W jej wnętrzu znajduje się przepiękna ikona Matki Bożej w typie Hodegetrii: "Brama Miłosierdzia" - otoczona kultem i stanowiąca cel licznych pielgrzymek. Świątynię zbudowano na fundamentach dawnego zamku Ostrogskich na wschodniej krawędzi wzgórza, na którym rozlokowano stare miasto. Inicjatorem budowy było bractwo cerkiewne Przemienienia Pańskiego i Objawienia Pańskiego. Budowę rozpoczęto w 1717 roku, jednak postępowała ona bardzo powoli, przede wszystkim ze względu na brak dostatecznych funduszy. Budowa została ukończona dzięki hojności Eliasza Wapińskiego - ówczesnego burmistrza miasta i jego żony Pelagii Wapińskiej z Onyszkiewiczów.

           Cerkiew konsekrowano w połowie XVIII wieku – 1747 roku, mimo że znajdowała się jeszcze w stanie surowym. Zakończenie budowy datuje się na rok około 1754 kiedy położono posadzkę. Następnie wykonano polichromie oraz kompletowano wyposażenie wnętrz. Zapewne w latach pięćdziesiątych XVIII wieku, a przed rokiem 1752 powstała towarzyszącą cerkwi dzwonnica. Świątynia w czasie poświęcenia w 1784 roku otrzymała godność Cerkwi Soborowej. W 1879 roku pokrywający kopułę gont zastąpiono blachą, w tym też czasie przemalowano wnętrze cerkwi. Na początku XX wieku podjęto decyzję o rozbudowie obiektu a głównym czynnikiem, który zdecydował o rozbudowie była rosnąca liczba pątników, którzy podążali do cudownej ikony Matki Bożej "Drzwi Miłosierdzia" proszących i dziękujących za łaski. Prace prowadzono w latach 1911-1912.            Świątynia została przebudowana w stylu pseudobizantyjskim. To budowla trzynawowa gdzie trzy przęsłowa nawa główna poprzedzona jest chórem, a nawy boczne narożnymi podcieniami. Prezbiterium węższe od nawy głównej zakończone trójbocznie i flankowane przez pomieszczenia pomocnicze. Horyzontalna, wtórnie bazylikowa bryła rozbita dodanymi elementami - wyniosłą wertykalną kopułą oraz wieżami fasady. Kopuła wybudowana nad pierwszym od prezbiterium przęśle nawy głównej. Założona na ośmiobocznym, arkadowo zakończonym tamburynie, płynnie przechodzącym w wysoki cebulasty hełm, który zwieńczony został dwoma mniejszymi hełmami, skokowo, zmniejszającymi się. Dolny dekorowany pseudopinaklami. Nawa główna kryta dwuspadowym dachem poprzedzona masywem fasady. Jest ona flankowana parą wtopionych w nią wież. W centrum fasady dwukondygnacyjna arkada, która w przyziemiu mieści główne wejście ramowane dekoracyjnym, kamiennym arkadowym portalem. W górnej części arkady biforium z centralną rozetą, w każdym otworze osobne, wewnętrzne biforium z dużą rozetą. Centralna część fasady zwieńczona uskokowym szczytem, ze znajdującą się dużą rzeźbą Ukrzyżowanego, którą wykonał lwowski rzeźbiarz Teobald Orkasiewicz. Szczyt flankowany jest przez przez ośmioboczne wieże, wyrastające z masywu fasady. Obie zwieńczone zdwojonymi hełmami analogicznymi jak na kopule. Prezbiterium niewiele niższe od nawy głównej przekryte dachem wielospadowym. Niskie nawy boczne wsparte przyporami kryte są dachami pulpitowym a jeszcze niższe pomieszczenia pomocnicze przekryte dachami dwuspadowymi. Elewacje świątyni dekorowane są boniowanymi narożnikami, dekoracją pasową. Wyróżniają się triforia naw bocznych, a w szczególności fasada między innymi ze wspomnianym portalem, użyciem kolumn kostkowych. Dekoracyjnie rozwiązano zachodnie zamknięcie naw bocznych z narożnym podcieniem wspartym na kamiennej kolumnie, a zwieńczonym parawanowym, trójkątnym szczytem. Ściany nawy dzielone masywnymi półfilarami, połączonymi wydatnym belkowaniem wydzielającym strefę sklepienia - sklepienie kolebkowe z lunetami. Nad trzecim przęsłem nawy założona kopuła na wysokim tamburze. Niskie nawy boczne zostały przekryte sklepieniami krzyżowymi. W pomieszczeniach pomocniczych zastosowano stropy płaskie. W usytuowanych pod prezbiterium kryptach pochowani są fundatorzy cerkwi - Eliasz i Pelagia Wapińscy. Wnętrze cerkwi dekorowane jest malarstwem ściennym pochodzącym z trzech okresów (elementy z końca XVIII wieku, główna część z lat 1911-1912 zapewne autorstwa Mychaiła Bojczuka; i najmłodsze - uzupełniane w latach 1937-1942 przez malarza Winterowskiego, kilka obrazów namalowanych przez ks. Karło Haśkę.) W okresie międzywojennym zakupiono witraże z pracowni Żeleńskiego z Krakowa. W 1929 roku wnętrza przyozdabiały dwa ołtarze boczne z pracowni z Kańczugi. Z oryginalnego wystroju zachowały się między innymi dwa ołtarze boczne przy prezbiterium, pozostałości z innych ołtarzy, wota i antymins (jedwabna materia z relikwiami świętych), ikonostas wraz z ikonami ( XVII i XVIII wiek) pochodzący z innej jarosławskiej cerkwi pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy (przechowywany do 2010 roku w Dziale Ikon Muzeum Zamku w Łańcucie.)

           W cerkwi znajduje się (wspomniana już) przepiękna ikona Matki Bożej pochodząca prawdopodobnie z pierwszej połowy XVIII wieku namalowana przez nieznanego artystę. Znajdowała się ona w innej świątyni, z której została przeniesiona do nowo wybudowanej. Ikona malowana jest temperą na podobraziu z trzech desek lipowych, wykonanym w kształcie ośmioboku. Ukazuje Matkę Boską przedstawiona w półpostaci, trzymającą na lewym ramieniu Jezusa, prawą zaś dłonią wskazuje na Niego. Mały Jezus w lewej ręce trzyma biały zwój, zaś prawą rączkę wznosi w geście błogosławieństwa. Twarz Matki Bożej jest piękna, spokojna, pełna miłości i delikatnie uśmiechnięta. Bogurodzica ubrana jest w ciemnozieloną suknię wykończona pod szyją rodzajem naszyjnika o motywach ornamentalnych oraz w czerwony maforion – szeroką, wierzchnią szatę, zakrywającą czoło i tył głowy, z szarobłękitnym podbiciem, a nad czołem i na ramieniu ozdobioną gwiazdami w postaci stylizowanych rozet. Dzieciątko ubrane w długą, białą sukienkę przepasaną czerwoną wstążką. Lewe ramię, plecy i nogi Jezusa okrywa brązowa szata wierzchnią. Od początku otoczona była ogromnym kultem jeśli już w 1779 roku papież Pius VI w Brewe Apostolskim uznał ikonę "Brama Miłosierdzia" za cudowną i nadał jej odpowiednie odpusty. Wielkim wyróżnieniem dla Jarosławia i cudownej ikony była prośba papieża Franciszka, by łaskami słynący wizerunek Matki Bożej był obecny na Placu św. Piotra w Rzymie podczas inauguracji Roku Miłosierdzia w kościele katolickim, która odbyła się 8 XII 2015 roku. Ojciec Święty ofiarował Matce Bożej w Watykanie białą różę która obecnie znajduje się przy cudownej ikonie.

           Dzwonnica wieżowa, na planie kwadratu, o niewysokiej, dwukondygnacyjnej bryle. Przekryta niskim dachem namiotowym. Murowana z cegły i obustronnie otynkowana tak jak budynek cerkwi. Elewacje dolnej kondygnacji boniowane; z klińcem nad centralnymi arkadowymi płycinami. W południowej płycinie wejście do dzwonnicy. Górna elewacja o zaokrąglonych narożnikach, z centralnymi, dużymi otworami okiennymi w arkadowym obramieniu, pod którym są pseudtralki. Otwory flankowane parą pilastrów podtrzymujących wysokie belkowanie. Wnętrze podzielone żelbetowymi stropami skomunikowane żelbetowymi schodami.

           Warto odwiedzić świątynię ze względu na cudowną ikonę Matki Bożej a także charakteryzujący się wysokim kunsztem artystycznym ikonostas, należący do najcenniejszych tego rodzaju dzieł na terenie kraju. Zwiedzanie zabytku jest ograniczone ale istnieje możliwość obejrzenia po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym: + 48 16 621 28 63.

źródła:

Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. karta biała, Jarosław, Cerkiew p.w. Przemienienia Pańskiego, opracował H. Jurjewicz, 1998 ( Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu)

Dzwonnica cerkwi greckokatolickiej parafii p.w. Przemienienia Pańskiego, oprac. R. Łamasz, 2007 ( Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu)

Krasny P.: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczpospolitej 1596-1914, Kraków 2003

Nałęcz A.: Cerkwie grekokatolickie w Diecezji Przemyskiej, Przemyśl 1998

Rejestr zabytków nieruchomych - województwo podkarpackie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 13 lipca 2023 [dostęp 2023-10-18]