Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w Wysocicach
Parafia w Wysocicach była wzmiankowana w 1325 roku.
Kościół senioralny fundacji Odrowążów wybudowano w XII/XIII wieku (wg Z. Świechowskiego cechy stylistyczne rzeźb wskazują na 1. ćwierć XIII wieku). Około 1570 został on zajęty na zbór protestancki. W latach 1776 - 1784 przebudowano absydę i dobudowano zakrystię, w latach 1808 - 1825 – kruchtę.
Kościół jest orientowany, murowany z ciosów wapienia (z detalem architektoniczno-rzeźbiarskim z piaskowca), romański. Zachował niezmieniony układ przestrzenny i bryłę (pomijając dobudówki). W wyniku restauracji nieco obniżono szczyty, a górne warstwy ciosów uzupełniono cegłą. Zostały też poszerzone półkoliste otwory okienne (poza północnym w prezbiterium i zamurowanym oknem absydy).
Prezbi terium jest jednoprzęsłowe, zamknięte półkolistą apsydą, szersza nawa kwadratowa. Od zachodu wznosi się czworoboczna wieża. Przy prezbiterium od północy jest za krystia, przy nawie od południa kruchta.
Wieża jest niedostępna z zewnątrz, ma pięć kondygnacji. W dolnej jest skarbiec, połączony z nawą ostrołukowym otworem. Piętro jest dostępne z chóru muzycznego przez schody, umieszczone w pogrubionym w tym miejscu i nadwieszonym na zewnątrz murze wieży. Znajduje się na nim empora z wybrzuszonym półkoliście na nawę wykuszem, w którym są trzy przeźroczowe otwory sklepione łukiem okrągłym. W ścianie zachodniej jest okno. Od wewnątrz empora jest kwadratowa, zakończona półkolistą absydą sklepioną konchowo. Widoczny jest czytelny odcisk nieistniejącego ołtarza (empora pełniła także funkcję liturgiczną). W salce trzeciej kondygnacji wieży od południa jest otwór strzelniczy i kilka mniej szych otworów, zapewne obserwacyjnych. Kondygnacja czwarta jest niska, z belkowanym pułapem i małymi otworkami w murze. W najwyższej kondygnacji wieży, w każdym boku znajdują się bliźnie okna (biforia). Przedzielone są one kolu mienką o głowicy kostkowej (w miejscu baz są takie same głowice) z dużym nasadnikiem, na którym wsparte są półkoliste sklepionka okienek. Hełm wieży i wie życzka na sygnaturkę mają kształt barokowy.
Na zewnątrz gzyms cokołu apsydy, gzyms koronujący oraz wsporniki frontonów nawy i prezbiterium mają pro file romańskie. W szczycie prezbiterium, w romboidalnej wnęce o profilowanej ramie osadzona jest rzeźba Madonny tronującej z Dzieciątkiem (początek XIII wieku). Maryja z włosami rozdzielonymi na kilka warkoczy siedzi na tronie typu faldistorium, z oparciami w kształcie głów zwierzęcych. Prawie pełnoplastyczna figura wykuta jest z jednolitego bloku piaskowca.
W południowej ścianie nawy osadzony jest portal zwieńczony tympanonem o trójlistnym wykroju, o bogatym okroju węgarów, z reliefem rytym w piaskowcu. Treść reliefu stanowi zbitka wątków ikonograficznych: siedzący na tronie Chrystus z chorągwią Zmartwychwstania, depczący symboliczne potwory. Po jego lewej stronie klęczą dwaj święci: św. Norbert w biskupich szatach pontyfikalnych i drugi, niezidentyfikowany z powodu braku atrybutów. Po prawej stronie jest skrótowo przedstawiona scena Narodzin. Brak św. Mikołaja, patrona kościoła (zastąpiony św. Norbertem) oraz kształt tympanonu niedostosowany do wykroju ościeża portalu pozwalają przypuszczać, że mógł być on pierwotnie przeznaczony dla opactwa norbertanek w pobliskich Imbramowicach (za Z. Świechowskim).
Wewnątrz zachowało się pierwotne sklepienie prezbiterium (kolebkowe z lunetami) i częściowo w dolnej kondygnacji wieży. Sklepienie w apsydzie jest hemisferyczne, przemurowane, w nawie strop z 1779 roku. Tęcza jest półkolista, na nadwieszonych wspornikach z gzymsem impostowym ozdobionym stylizowanymi liśćmi (jeden z nielicznych zachowanych szczegółów rzeźbiarskich). W przejściu z chóru w apsydę na tej samej wysokości biegnie gzyms o podobnym profilu, lecz bez ozdób. W apsydzie jest malutkie okienko w formie okrągłego otworu, wyżłobionego w głębokiej wnęce kształtu zwykłego okna romańskiego. W nawie od północy i południa są umieszczone wysoko po dwa okna zasklepione półkolisto i dwustronnie rozglifione.
W apsydzie prezbiterium znajduje się stiukowy ołtarz główny (barokowy, zapewne XVII wiek) z obrazem Matki Boskiej w typie Madonny Częstochowskiej. Prawy ołtarz boczny jest późnorenesansowy, z obrazem św. Anny Samotrzeć i obrazkami świętych Biskupów i Papieży (początek XVII wieku). W lewym ołtarzu bocznym znajduje się obraz Jezusa Miłosiernego.
Ambona jest gotycka (około 1500), marmurowa chrzcielnica pochodzi z 2. połowy XVII wieku, chór muzyczny jest XVII-wieczny. W kościele znajduje się obraz św. Izydora malowany przez Wojciecha Eljasza (XIX wiek) oraz marmurowe epitafium Zuzanny Węgier skiej (1795). Na wyposażeniu jest późnoklasycystyczny kielich (1814), puszka z 1797, pacyfikał z 1784, haftowany ornat z XVIII wieku. Jeden dzwon jest gotycki, bez napisu, drugi z herbem Trąby (1530).
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, z. 8 - powiat miechowski, Warszawa 1953
2. Z. Świechowski, Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009