Kościół pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła i dawny klasztor paulinów w Beszowej

           Drewniany kościół w Beszowej był wzmiankowany w 1326, obecny został wybudowany w 1407 z fundacji Wojciecha Jastrzębca, biskupa poznańskiego. Był odnawiany w 1911, klasztor wystawiono w 1421 roku. W posiadaniu zakonu paulinów był do 1816 roku. Został częściowo zburzony około 1910 i w czasie działań wojennych w 1944 roku.

           Kościół jest gotycki, z barokową kaplicą (zapewne z 1697), wzniesioną z fundacji Hieronima Jagniątkowskiego, kasztelana połanieckiego i jego żony Anny. Orientowany, murowany z cegły, częściowo licowany ciosem. Ma rzut trójnawowej bazyliki filarowo-przyporowej (tzw. typ krakowski) z krótkim, prostokątnym prezbiterium. Do nawy południowej przylega kaplica pod wezwaniam św. pustelników Antoniego i Pawła z 1697 (obecna zakrystia). Oprócz kaplicy dawniej od południa przylegała do kościoła także zakrystia i klasztorny kapitularz, nad którymi na piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne mnichów. Do południowo-zachodniego narożnika tego skrzydła dostawiona była arkada, która dźwigała galerię stanowiącą przejście do zachodniego skrzydła klasztornego. Arkada obecnie nie istnieje a kapitularz jest już tylko ruiną. Zachowało się natomiast piętrowe skrzydło zachodnie klasztoru z dwiema gwiaździście sklepionymi salami na parterze: refektarzem i salą opacką. Od północy jest półkolista wieżyczka ze schodami na strych kościelny. Kościół jest otoczony kamiennym, otynkowanym murem z bramką od północy, po bokach której stoją posągi św. Jana Chrzciciela i św. Jana Nepomucena.

            Na zewnątrz mury są oskarpowane. Ponad cokołem biegnie gzyms kapnikowy, pod dachem gzyms profilowany. Fasada podzielona jest na trzy pola - co odpowiada podziałowi wnętrza - przedzielone skarpami. Na jej osi znajduje się schodkowany portal z bogatym laskowaniem (początek XV wieku), ponad nim okno, w dole zamurowane. W polach bocznych - po jednym ostrołukowym oknie. Szczyt nawy głównej i półszczyty naw bocznych są ceglane, zębate, z ostrołukowymi wnękami. Szczyt wschodni (nad prezbiterium) jest barokowy, z ciosowymi wolutami. W ścianie północnej znajduje się zamurowane okno ostrołukowe, dwudzielne, z kamienną laską. Pozostałe okna, częściowo ostrołukowe, są pierwotne, niektóre zamurowane. Dachy nawy i prezbiterium są dwuspadowe, strzeliste, nad nawami bocznymi pulpitowe.

            Dawna kaplica zbudowana jest na rzucie prawie kwadratu. Naroża z zewnątrz i wewnątrz ma opilastrowane. Nakryta jest kopułą na pendentywach, zwieńczoną latarnią z wolutowymi pilasterkami. Jej okna są okrągłe, w rustykowanych obramieniach.

            Nawa główna jest czteroprzęsłowa, otwarta do bocznych ostrołukowymi, ciosowymi arkadami filarowymi - ze służkami od strony nawy głównej i skarpami przyfilarowymi od strony naw bocznych. Jej sklepienie jest pozorne, drewniane, kolebkowe z lunetami, a w prezbiterium krzyżowe. Wykonano je w końcu XIX wieku na wzór pierwotnych z XVII wieku, zawalonych około połowy XIX wieku.

            Nawy boczne nakryte są pierwotnymi sklepieniami krzyżowymi z dekoracyjną siatką żeber. Na sklepieniu nawy północnej znajdują się wsporniki z herbami Jastrzębiec i Głowa Bawola, te w jej wschodnich narożnikach mają kształt masek ludzkich, w zachodnich - z głową męską i kobiecą. W nawie południowej są wsporniki z herbami Jastrzębiec i Poraj. Tęcza jest ostrołukowa, ponad nią są trzy nowsze, półkoliste wnęki. Chór muzyczny (dawne oratorium klasztorne) wsparty jest na arkadach filarowych. Podchórze otwarte jest do naw bocznych dwiema ostrołukowymi arkadami, nakryte sklepieniem gwiaździstym, zapewne z 1421 roku. Z chóru muzycznego na strych kościelny prowadzi gotycko-renesansowy portal o nieco zaostrzonej arkadzie, z rozetami w ćwikłach.

             We wczesnobarokowym ołtarzu głównym (po połowie XVII wieku), drewnianym, polichromowanym na niebiesko i złoconym, znajduje się z siedem rzeźb świętych. W polu głównym jest obraz Wręczenia kluczy św. Piotrowi (XVIII wiek), powyżej - Zwiastowania i Chrystusa na krzyżu (wszystkie barokowe). Tabernakulum w stylu regencji (2. ćwierć XVIII wieku) ma kształt kopułowej świątyńki.

             Ołtarze boczne wykonano w różnym stylu. Jeden jest niearchitektoniczny, z rzeźbionym, wczesnobarokowym krucyfiksem o reminiscencjach gotyckich oraz aniołami i rzeźbami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, późnobarokowymi (XVIII wiek). Dwa są późnobarokowe (XVIII wiek), drewniane, analogiczne. Jeden z obrazem św. Stanisława BM z Piotrowinem, drugi - św. Augustyna. W kamiennym, późnobarokowym ołtarzu w stylu regencji (XVIII wiek) znajdują się kamienne, późnobarokowe rzeźby św. Jana Nepomucena i innych świętych. Ołtarze rokokowe: jeden z czterema rzeźbami świętych i obrazem Matki Boskiej Zwycięskiej z Dzieciątkiem, w sukienkach srebrnych (2. połowa XVIII wieku) i z tabernakulum w stylu regencji, dwa analogiczne - jeden z obrazem Trójcy Św., drugi z obrazem św. Tekli oraz ołtarz z obrazem św. Pawła Pustelnika.

            Ambona jest rokokowa, uzupełniana rzeźbami w XX wieku. Parapet chóru muzycznego drewniany, barokowy, organy późnobarokowe (początek XVIII wieku). Marmurowa chrzcielnica jest późnobarokowa (zapewne XVIII wiek), przyścienna, marmurowa kropielnica barokowa. Stalle z obrazami świętych są wczesnobarokowe (około połowy XVII wieku), ławki późnobarokowe (XVIII wiek), fotel z 1725 barokowy, feretron z rzeźbą św. Jana rokokowy.

W północno-zachodnim narożniku cmentarza przykościelnego stoi drewniana dzwonnica prawdopodobnie z XVII wieku, o pochyłych ścianach, z izbicą. Izbica jest ozdobiona u dołu wycinaną w drewnie koronką, dach namiotowy, przechodzący w szpic, kryty gontem.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, z. 1 - powiat buski, Warszawa 1957

2. R. Mirowski, Drewniane kościoły i dzwonnice Ziemi Świętokrzyskiej, Kielce 2002