Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem św. Floriana i dawny klasztor cystersów w Koprzywnicy

            Opactwo cystersów w Koprzywnicy zostało erygowane w 1185 staraniem Kazimierza Sprawiedliwego, z fundacji Mikołaja z rodu Bogoriów. Obecne budynki wzniesiono w 1. połowie XIII wieku, później były przebudowywane. Po kasacie klasztoru w 1819 do kościoła przeniesiono parafię. Kościół jest orientowany, w przedłużeniu północnego ramienia transeptu zachowało się wschodnie skrzydło klasztoru. Od wschodu znajduje się wolno stojący budynek Opatówki.


Kościół

            Został wzniesiony (przynajmniej prezbiterium i transept) w latach 1207-1218, ukończony przed 1240 rokiem. Zapewne około 1507 podwyższono dachy oraz nadmurowano szczyty transeptu i prezbiterium. W końcu XVII wieku została dobudowana zakrystia, a przy południowym ramieniu transeptu biblioteka. W 1720 rozebrano bliźnią kaplicę między prezbiterium a południowym ramieniem transeptu. Fasada wraz z kruchtą oraz wieża na sygnaturkę pochodzą z około 1770-1790 (projektu zapewne ks. Józefa Karśnickiego). W 1876 biblioteka została zamieniona na kaplicę św. Walentego (do dziś). Po uszkodzeniach z okresu I wojny światowej kościół został odbudowany około 1920 według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza, bez wieży na sygnaturkę. Zrekonstruowano ją podczas remontu w latach 1957-1960.

            Kościół jest późnoromański, przejściowy, z barokową zakrystią i kaplicą oraz późnobarokową fasadą. Murowany z ciosów piaskowca. Szczyty prezbiterium i transeptu nadmurowane są cegłą, zakrystia, kaplica i fasada otynkowane. Korpus jest trójnawowy, bazylikowy, z transeptem o jednoprzęsłowych ramionach, wysuniętych poza lica naw bocznych. Prezbiterium prostokątne, jednoprzęsłowe, równe nawie głównej. Pomiędzy nim a północnym ramieniem transeptu zachowała się jedna z bliźnich, kwadratowych kaplic, otwierająca się na transept. Obszerna, czworoboczna zakrystia jest znacznie wysunięta poza lico wschodniej ściany prezbiterium. Kaplica św. Walentego ma rzut prostokąta zamkniętego od wschodu trójbocznie. Od zachodu jest kwadratowa, piętrowa kruchta.

            Elewacje boczne naw oraz naroża transeptu i prezbiterium opięte są lizeno-skarpami. Dołem biegnie profilowany cokół, pod okapem dachu nawy głównej gzyms wałeczkowy. Wschodnia elewacja prezbiterium jest dwustrefowa. Strefa dolna podzielona jest lizenami na trzy pola, w każdym z nich półkoliście zamknięte, rozglifione okno. W strefie górnej jest zamurowana rozeta, w niewydzielonym szczycie okienko szczelinowe. Powyżej szczyt nadbudowany z cegły - strzelisty, z trzema półkoliście zamkniętymi, otynkowanymi wnękami. Analogicznie nadbudowane są szczyty transeptu, z wnękami ostrołukowymi, prostokątnymi i kolistymi. W elewacji północnej nawy bocznej znajduje się romański portal (1. połowa XIII wieku), prowadzący pierwotnie z nieistniejącego krużganku klasztornego - uskokowy, zamknięty półkoliście gładkimi archiwoltami, ujęty w pary kolumienek o głowicach pokrytych dekoracją roślinną.

             Fasada jest późnobarokowa, trójdzielna, dwukondygnacyjna, z wysuniętą przed część środkową piętrową kruchtą. Kondygnacje rozdzielone są gzymsem. Wszystkie naroża lekko zaokrąglone, ujęte na obu kondygnacjach w pilastry zdobione płyciną. Między nimi podziały ramowo-płycinowe. Frontowe wejście do kruchty zamknięte jest koszowo, dwa boczne są prostokątne, wszystkie z nadświetlami. Na piętrze od frontu jest żeliwny balkon wsparty na trzech wolutowych konsolach, z koszowo zamkniętym wejściem i kolistym nadświetlem. W ścianach bocznych kruchty są półkoliście zamknięte okna, równie z kolistymi nadświetlami. W polach bocznych dolnej kondygnacji fasady są półkoliste okna, górnej - półkoliście zamknięte wnęki. Wszystkie otwory w fasadzie mają różnorodne obramienia, przeważnie pilastrowe z kluczami, w kruchcie ponadto z gzymsami obejmującymi nadświetla. Szczyt fasady podzielony jest pilastrami, ujęty spływami, zwieńczony przerwanym przyczółkiem. Szczyt kruchty zamknięty jest gzymsem o bogatym konturze. Na obu szczytach stoją kamienne posągi NMP Niepokalanie Poczętej i aniołów, świętych: Floriana, Benedykta i Bernarda oraz kamienne wazony.

            Zachodnia elewacja kaplicy św. Walentego jest barokowa (koniec XVII wieku), trójdzielna, rozczłonkowana pilastrami dźwigającymi odcinki przełamującego się belkowania. W polach bocznych są nisze. Północna ściana zakrystii rozczłonkowana jest lizenami w tynku, zwieńczona profilowanym gzymsem. Dachy nad nawą główną, prezbiterium i transeptem są dwuspadowe, strzeliste, kryte dachówką, nad nawami bocznymi pulpitowe. Nad krzyżem kościoła wznosi się wysoka, późnobarokowa wieża na sygnaturkę - ośmioboczna, ze zwielokrotnionym hełmem o bogatych profilach, z latarnią, pobita blachą. Dookoła obiega ją galeria. Kaplica św. Walentego ma dach wielospadowy, z niskim, cebulastym hełmem (zrekonstruowanym około 1921).

            Wewnątrz nawy rozdzielone są półkolistymi arkadami. Arkady z naw bocznych i kaplic do transeptu mają łuki zaostrzone. Nawy, transept, prezbiterium oraz kaplica północna nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi z żebrami przyściennymi i zwornikami. Gurty sklepień wsparte są na wspornikach, impostach lub gzymsach zdwojonych filarów przyściennych, na głowicach wydatnych służek lub na głowicach półkolumn. Spływy żeber podtrzymywane są przez gzymsy filarów przyściennych (w nawach), głowice służek lub ćwierćkolumienek oraz przez samodzielne wsporniki. Strefa okienna (okna zamknięte półkoliście) wydzielona jest gzymsem opasującym również imposty głowic i wsporników.

             Koszykowe głowice i wsporniki mają dekorację roślinną, plecionkową oraz kostkową. Głowice w arkadzie kaplicy północnej są gładkie, kostkowe. Zworniki pokryte są dekoracją o motywach plecionki, rozet lub kółek, w krzyżu i nawie południowej z przedstawieniem Baranka Bożego, w nawie północnej z orłem.

            Murowany chór muzyczny (2. połowa XVIII wieku), o wklęsłej linii parapetu, podsklepiony jest szeroką, koszową arkadą z lunetami. Ponad chórem widoczne są trzy romańskie okna pierwotnej fasady. Pozostałe okna, powiększone zapewne w końcu XVII wieku, zamknięte są odcinkowo. Kaplica św. Walentego i kruchta sklepione są kolebkowo-krzyżowo, zakrystia kolebkowo z lunetami.

            Na ścianach zachowały się częściowo malowidła gotyckie z połowy XIV - XV wieku. W prezbiterium między innymi Sąd Ostateczny z Chrystusem w mandorli, Matką Boską i św. Janem, Maria jako Matka Miłosierdzia, Ewa z drzewem rajskim, Żywy Krzyż w otoczeniu Eklezji i Synagogi, Matka Boska z Dzieciątkiem w mandorli z promieni. W nawie głównej postacie apostołów z banderolami, św. Jan Chrzciciel oraz - w arkadowo-maswerkowym obramieniu architektonicznym - Maria jako Matka Miłosierdzia osłaniająca płaszczem tłum postaci, wśród których jest opat cysterski, u dołu scena Śmierci zakonnika w otoczeniu anioła i diabła. W nawie północnej - dwaj biskupi bez atrybutów oraz być może św. Wacław, w obramieniu geometrycznym. Oprócz tego nieczytelne fragmenty w różnych miejscach.

            Na sklepieniach naw i transeptu, w podłuczach, ościeżach i przyłuczach arkad znajduje się polichromia późnorenesansowa o motywach roślinnych i okuciowych (koniec XVI wieku), uzupełniona współcześnie. Na zwornikach nawy głównej widnieją malowane herby Doliwa opata Mikołaja Luboradzkiego (XVI/XVII wiek). W prezbiterium są kartusze z herbami Gryf, Topór, Ogończyk, Lis, Poraj, Doliwa, Grzymała, Śreniawa, Rawicz, Odrowąż, Leliwa, Jelita z tego samego czasu. Na ścianach nawy głównej pod gzymsem widnieją nieczytelne pozostałości polichromii XVII-wiecznej, ze scenami zapewne Męki Pańskiej. W kaplicy św. Walentego są skromne resztki polichromii rokokowej.

            Ołtarz główny jest wczesnobarokowy (sprzed połowy XVII wieku), z posągami św. św. Benedykta i Bernarda w polach bocznych oraz współczesnymi rzeźbami świętych i aniołów w zwieńczeniu. W polu środkowym znajduje się obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej sygn. Bartholomae(us) Strobel 1645, z adorującymi postaciami św. św. Bernarda i Floriana. Między nimi ozdobny kartusz z herbami opata Zbigniewa Ossolińskiego. W zwieńczeniu jest obraz Boga Ojca, zapewne również autorstwa Strobla.

            Ołtarz boczny w lewym ramieniu transeptu jest barokowy (2. ćwierć XVIII wieku), z XVII-wiecznymi obrazami na zasuwach: św. Anny Samotrzeć i św. Barbary. Ołtarz w kaplicy północnej ma podstawę i tabernakulum z około połowy XVII wieku, retabulum w formie czworolistnej, akantowej ramy (początek XVIII wieku) z barokowym krucyfiksem pośrodku, na bramkach rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty z 2. połowy XVIII wieku. Ołtarz w prawym ramieniu transeptu jest barokowy (około 1720), z rzeźbami Matki Boskiej, św. cystersów i Józefa w zwieńczeniu. W nim malowany na blasze obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVII wiek), w metalowej sukience, na zasuwie obraz Zwiastowania (XVIII wiek), w zwieńczeniu obraz Zaparcia się św. Piotra.

            Przy pierwszej parze filarów międzynawowych są dwa ołtarze z 1. połowy XVIII wieku, malowane iluzjonistycznie na płótnie naklejonym na deskę. W lewym obraz św. Mikołaja, w prawym Opłakiwania przez cystersów. Przy drugiej parze filarów dwa ołtarze wczesnobarokowe (około połowy XVII wieku), z rzeźbami puttów trzymających symbole Męki Pańskiej. W lewym jest obraz św. Kazimierza i Zabójstwa św. Stanisława, w prawym obraz bł. Wincentego Kadłubka. Dwa ołtarze przy trzeciej parze filarów są barokowe (około połowy XVIII wieku). W lewym obraz św. Antoniego, w prawym Św. Rodziny (oba XVII-wieczne). Dwa ołtarze w zachodnich przęsłach naw bocznych są późnobarokowe (około połowy XVIII wieku), z esowato wygiętymi filarkami oraz posągami aniołów z narzędziami Męki Pańskiej na wolutowych konsolach. W lewym obraz św. Benedykta, w prawym obraz św. Bernarda z Clairvaux (2. połowa XVII wieku). W kaplicy św. Walentego znajduje się ołtarz barokowy (1. połowa XVIII wieku), z obrazami św. Walentego oraz Adoracji Matki Boskiej przez świętych cystersów.

             Ambona jest w stylu regencji (około 1730), z baldachimem unoszonym przez anioły i putta na tle obłoków i draperii, zwieńczonym rzeźbą pelikana. Kamienna chrzcielnica - w typie gotyckim, z drewnianą, barokową nakrywą, nad nią baldachim z XIX wieku. Przyścienna, marmurowa kropielnica jest barokowa. Zachowała się część wczesnobarokowych stalli, z około połowy XVII wieku - zdobionych bogatą, snycerską dekoracją chrząstkową, hermowymi pilasterkami na przedpiersiach i malowanymi scenami z życia świętych cystersów w czworolistnych płycinach zaplecków. Jest też barokowy konfesjonał (1. połowa XVIII wieku), późnorenesansowa, płaskorzeźbiona ławka (1. połowa XVII wieku), ławka opacka z 1. połowy XVIII wieku i takież ławki z ornamentacją w stylu regencji. W zakrystii między innymi barokowe lavabo z czarnego marmuru (koniec XVII wieku) oraz wyposażenie z XVII - XVIII wieku.

            W kościele znajdują się dwie piaskowcowe, późnorenesansowe (1581) płyty nagrobne, wsparte na cokołach i oparte o siebie tak, że tworzą sarkofag. Wystawione przez Andrzeja Niedrzwickiego, podkomorzego ziemi sanockiej, ojcu i braciom - Stanisławowi (zm. 1580) oraz Stanisławowi i Marcinowi Niedrzwickim. Na nich rzeźbione, leżące na tle panopliów postaci rycerzy, na cokołach tarcze herbowe. Pomiędzy płytami tablica inskrypcyjna.

            Są tu też marmurowe epitafia: Hieronima Otwinowskiego, sekretarza królewskiego (zm. 1620); Stanisława Wyżyckiego (zm. 1649) - we wczesnobarokowym, rytym obramieniu oraz epitafium wystawione w 1701 przez Mikołaja Mozgawę ku czci dziadków, rodziców i braci - w prymitywnym, barokowym obramieniu. Są także dwie pamiątkowe płyty marmurowe. Jedna z 1647 ku czci fundatora opactwa, w formie wczesnobarokowego epitafium z płaskorzeźbionym portretem. Druga z 1694 ku czci zakonników zabitych od czasów założenia opactwa.

            Wśród paramentów liturgicznych jest między innymi kielich z 1675, z figurkami św. św. Stanisława i Wojciecha oraz świętych zakonników; rokokowy relikwiarz kartuszowy z emblematami opackimi (około połowy XVIII wieku), ornaty z z XVII - XVIII wieku.


Klasztor

            Został wzniesiony w 1. połowie XIII wieku, rozbudowany zapewne po 1342 oraz około 1461-1464, przekształcony około 1590-1600 (między innymi piętro skrzydła wschodniego). Po kasacie klasztoru cystersów budynki popadły w ruinę. Skrzydło zachodnie zostało rozebrane około połowy XIX wieku, skrzydło północne w latach 1920-1921. Zachowane skrzydło wschodnie było współcześnie odnawiane.

            Budynek ten jest murowany, dwukondygnacyjny (przyziemie w większości z ciosu, romańskie, piętro późniejsze), ma rzut wydłużonego prostokąta. Parter jest jednotraktowy. Między kaplicą północną a transeptem znajduje się pomieszczenie zapewne skarbca i archiwum, ze sklepieniem kolebkowym na parterze - najstarsza część budynku. Kolejne, pierwotnie podzielone na bibliotekę i zakrystię, ma sklepienie kolebkowe (od zachodu) i krzyżowo-żebrowe na gurtach (od wschodu). Za nim jest kapitularz ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym na gurtach, wspartym na dwóch kolumnach i przyściennych wspornikach. Głowice kolumn są koszykowe, na jednej zachowana dekoracja roślinna, zworniki mają dekorację plecionkową. Za kapitularzem znajduje się dawny karcer i sień sklepione kolebkowo. Za sienią, w końcu skrzydła, duża sala opacka (wg Sztuki polskiej... - sala fraterni), zapewne z końca XVI wieku, ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na gurtach. Na piętrze z końca XVI - XVII wieku, od zachodu wzdłuż całego budynku biegnie wysoki korytarz sklepiony kolebkowo-krzyżowo. Wzdłuż niego szereg pomieszczeń częściowo sklepionych. W korytarzu jest pięć kamiennych, późnorenesansowych portali (początek XVII wieku) - prostokątnych, z dekoracją cekinową i profilowanymi gzymsami.

            Na zewnątrz, na zachodniej ścianie przyziemia widnieją między innymi pozostałości ostrołukowych arkad ceglanego sklepienia krużganku wraz z resztkami spływów ciosowych żeber, które spoczywają na kamiennych, rzeźbionych wspornikach w formie masek ludzkich i zwierzęcej. Jest tu też wejście prowadzące pierwotnie z krużganku, po jego bokach dwa duże okna zamknięte półkoliście, o profilowanych archiwoltach. Od wschodu są trzy pierwotne, romańskie okna, zamknięte półkoliście i rozglifione, a w ścianę wmurowany kartusz z herbem Pilawa (XVI/XVII wiek). Wschodnia elewacja kapitularza rozczłonkowana jest lizenami. Niski, dwuspadowy dach jest nowy.


Opatówka

            Dawny dwór opacki została wzniesiona około 1615-1620, przekształcona w XVIII wieku. Zwrócona jest frontem ku zachodowi, w stronę klasztoru, murowana i otynkowana. Ma rzut prostokąta, jest parterowa, wewnątrz dwutraktowa. W narożu południowo-zachodnim jest izba sklepiona kolebkowo-krzyżowo. Wokół budynku biegnie profilowany gzyms wieńczący i fryz. Otwór wejściowy obramiony jest późnorenesansowym, kamiennym portalem - z boniowaniem i profilowanym gzymsem. W sieni znajduje się narożny kominek ujęty w pilasterki (XVII wiek). Wysoki, czterospadowy dach (zapewne z XVIII wieku) kryty jest gontem.


źródła

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. III - woj. kieleckie, z. 11 - powiat sandomierski, Warszawa 1962

2. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, T. 2, red. M. Walicki, Warszawa 1971

Komentarze obsługiwane przez CComment