Kościół pod wezwaniem św. Michała i dawny klasztor benedyktynek w Sandomierzu
Pier wotne, drewniane budynki kościoła i klasztoru, ufundowane przez Elżbietę Sieniawską, zostały wzniesione w latach 1613 - 1615 przy bramie Zawichojskiej. Spłonęły w 1623 roku.
Budowa obecnych rozpoczęła się w 1627 z fundacji córki Elżbiety, ksieni Zofii Sieniawskiej. Klasztor wzniesiono do 1689, kościół w latach 1686 - 1692. Oba były przekształcane w XVIII wieku, między innymi po pożarze w 1757 roku. Dzwonnicę wybudowano w latach 1749 - 1750, furtę zapewne około 1750, dom kapelana około 1769 - 1771 roku. W latach 1903 - 1906 wzniesiono nowe, północne skrzydło klasztoru. Podczas pożaru w 1966 spłonął między innymi ołtarz główny z barokową nastawą z końca XVII wieku.
Trzy skrzydła klasztoru ujmują wielki, prosto kątny wirydarz otwarty od wschodu. Orientowany kościół znajduje się na przedłużeniu skrzydła południowego. Do skrzydła tego przylega prostopadle budynek dawnej furty, z fasadą w licu ulicy. Od ulicy także znajduje się dzwonnica a za nią, prostopadle do prezbiterium kościoła, dom kapelana. Pomiędzy dzwonnicą i furtą (połączonymi pierwotnie murem), w licu ulicy jest wolnostojąca, murowana kazalnica oraz po bokach figury św. Benedykta i św. Scholastyki (założycielki klasztoru benedyktynek) na wysokich postumentach. Za klasztorem, na zboczu wąwozu rozciąga się ogród otoczony murem z 1. ćwierci XVIII wieku.
Kościół
Kościół zaprojektował Jan Michał Link. Przy budowie czynni byli między innymi kamieniarze kunowscy. Jest on barokowy, murowany z cegły i otynkowany, orientowany. Składa się z prostokątnej nawy i węższego, również prostokątnego prezbiterium. Przy prezbiterium od północy są zakrystie: dawna od zachodu i dobudowana po 1864 od wschodu. Wzdłuż nawy od północy biegnie korytarz łączący zakrystię z klasztorem.
Elewacje obiega kamienny cokół, bogato profilowany, wyłamujący się nad okienkami krypt. Ściany rozczłon kowane są toskańskimi pilastrami dźwigającymi szerokie, bogato profilo wane belkowanie. Pilastry i fryz ożywione są XVIII-wiecznymi płycinami o ćwierćkoliście wyciętych narożnikach. Okna zamknięte są półkoliście, mają prostokątne, pilastrowe obramienia z gzymsami. Dachy ujęte są w ozdobne, wolutowe szczyty przekształcone (?) w XVIII wieku. Szczyt prezbiterium zwieńczony jest kamiennymi, XVIII-wiecznymi posągami świętych Michała, Benedykta i Scholastyki. Szczyty dachu nawy ujęte są pilastrami, zwieńczone trójkątnymi przyczółkami z kamiennymi wazonami. Dachy są dwuspadowe, nad nawą wieżyczka na sygnaturkę z 1913 roku.
Wewnątrz nawa i prezbiterium nakryte są sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi z dodatkową lunetą nad oknem szczytowej ściany prezbiterium. Tęcza ma wykrój półkolisty. Ściany rozczłonkowane są pojedynczymi lub parzystymi pilastrami jońskimi, które dźwigają odcinki szerokiego bel kowania z wydatnym gzymsem. W arkadowych wnękach ścian bocznych są półkoliście zamknięte okna. Od zachodu jest murowany chór, dawniej zakonny (dostępny z kaplicy na piętrze klasztoru), wsparty na trzech arkadach filarowych, podsklepiony kolebkowo- krzyżowo, ożywiony płycinami.
Barokowe portale zostały wykonane według projektu Jana Michała Linka, przez kamieniarzy kunowskich. Portal główny do kościoła (od południa) jest arkadowy, ujęty w kolumny, z przerwanym przyczółkiem. W przyczółku bogata dekoracja rzeźbiarska z puttami trzymającymi kartusz, wazonami, girlandami owoców. Współczesne portalowi drzwi, okute w skośną kratę mają ażurowe nadświetle. Portale z prezbiterium do zakrystii i z podchórza na korytarz (przekuty) są prostokątne, profilowane, pokryte dekoracją liściastą i palmetową.
Ołtarz główny był barokowy (około 1693 - 1695), autorstwa snycerza nowokorczyńskiego Mateusza Roskwitowicza. Architektoniczny, z krucyfiksem barokowym, nowymi figurami świętych Benedykta i Scholastyki oraz Chrystusa Dobrego Pasterza. Pośrodku znajdował się obraz św. Michała Archanioła z około 1900, pędzla Józefa Buchbindera, w zwieńczeniu barokowe rzeźby aniołów. Na bramkach malowane postacie św. Onufrego i św. Marii Egipcjanki. Dziś ścianę ołtarzową zdobią ocalały z pożaru obraz św. Michała i oryginalne tabernakulum (2. ćwierć XVIII wieku) - architektoniczne, trójdzielne, z bogatą, malowaną dekoracją w stylu regencji, sceną Ostatniej Wieczerzy na drzwiczkach oraz lustrami w polach bocznych.
Dwa ołtarze boczne przy tęczy zostały wykonane w 1694 przez Franciszka Czernego. Są niearchitektoniczne, w formie bogato rzeźbionych ram akantowych z festonami owoców i figurkami puttów. Haftowane antepedia pochodzą z 1. połowy XVIII wieku. W ołtarzu lewym jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Matki Boskiej Śnieżnej (XVII wiek) w hafto wanej sukience z 1. połowy XVIII wieku. W prawym obra z św. Benedykta (koniec XVII wieku) w sukience haftowanej z 2. połowy XVIII wieku.
Ambona autorstwa Mateusza Roskwitowicza (1694 - 1695), jego najwspanialsze dzieło, jest bogato rzeźbiona. Korpus wsparty jest na pniu zakonnego drzewa genealogicznego wyrastającego z leżącej postaci św. Benedykta. Wśród gałęzi winorośli oplatają cych całą ambonę są figury Ojców Kościoła i świętych benedyktynów.
Łuk tęczy ujęty jest w drewnianą okładzinę z rzeźbioną winną latoroślą, na nim barokowy krucyfiks oraz rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana z 1694 roku. Stalle w prezbiterium są barokowe (koniec XVII wieku), z dekoracją akantową oraz malowanymi postaciami świętych pustelników w płycinach przedpiersi i zaplecków. Ławki w nawie są barokowe, z rzeźbionymi chrząstkowo bokami, na dwóch są rzeźbione kartusze herbowe. Cztery konfesjonały są rokokowe (2. połowa XVIII wieku).
Wśród rozwieszonych w kościele obrazów (XVII - XVIII wiek) najcenniejsze wydaje się być barokowe przedstawienie Nawiedzenia (XVII wiek), dzieło nieznanego caravaggionisty, podarowane zakonnicom przez Jana Tarłę, brata ksieni Franciszki Tarłówny. Pozostałe obrazy (wszystkie w bogato rzeźbionych, rokokowych ramach) pochodzą z ołtarzy bocznych rozebranych na początku XX wieku. Jest tu między innymi Św. Jan Chrzciciel (barokowy, 2. połowa XVII wieku) - ze szkoły włoskiej, w typie Giuseppe de Ribery, wizerunki św. Benedykta i św. Scholastyki oraz świętych benedyktynek.
Do zabytkowych sprzętów kościelnych należy między innymi barokowa monstrancja (około 1700), ze stopą i trzonem w formie pnia drzewnego oraz glorią w kształcie wiązki płomieni otoczonej winoroślą; rokokowa puszka z wprawioną w krzyż na pokrywie antyczną monetą żydowską; haftowane ornaty z XVII - XVIII wieku; kilkanaście antepediów haf towanych lub aplikowanych z XVII - XVIII wieku.
Klasztor
Budowa klasztoru rozpoczęła się w 1627, skrzydło południowe wznie siono w latach 1633 - 1637, skrzydło zachodnie w 1639 (wykończone około 1667 - 1672), parterowe skrzydło północne w latach 1675 - 1689. Klasztor został przebudowany w latach 1749 - 1750 (nowe dachy i szczyty). Nowe skrzydło północne wybudowane na początku XX wieku, ujednolicone z całością budynku, zaprojektował Zygmunt Słowiński. Dawny klasztor benedyktynek obecnie jest siedzibą Sandomierskiego Wyższego Seminarium Duchownego.
Klasztor jest wczesnobarokowy i barokowy. Murowany z cegły i otynkowany, piętrowy. Wysunięte ryzalitowo naroża zachodnie tworzą odrę bne pawilony. Główne wejście do klasztoru znajduje się w budynku furty. W obu pierwotnych skrzydłach na parterze od strony wirydarza jest krużganek, wzdłuż niego ciąg pomieszczeń. Piętro ma układ w typie bazylikowym - na osi podłużnej skrzydeł znajduje się wielki, wysoki korytarz, oświe tlony górą małymi, prostokątnymi oknami w wydłużonych, przesklepionych wnękach. Po bokach korytarza są rzędy dużo niższych cel. Wschodni kraniec skrzydła południowego, na całej jego szerokości, zajmuje kaplica, granicząca z chórem kościoła. W pawilonie południowo-zachodnim znajduje się obszerny refektarz. Przy obu narożach skrzydeł są klatki schodowe.
Wszystkie korytarze oraz większość pomieszczeń nakryta jest sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. W kilku izbach są belkowane stropy. Kaplica ma sklepienie kolebkowe z lune tami, pokryte dekoracją stiukową z około 1637, w tzw. typie lubelsko-kaliskim. Ornamentowane wałki podkreślające szwy sklepienia tworzą czworolistne pola z hierogramami w glorii promieni. Refektarz nakryty jest sklepieniem kolebkowym z lunetami (około 1749 - 1750), ze skro mną dekoracją stiukową z profilowanych wałków. W górnym korytarzu znajduje się drewniany portal z około połowy XVIII wieku, o wolutowym obramieniu z Okiem Opatrzności w zwieńczeniu. We wschodniej ścianie tego korytarza, nad wejściem do kaplicy jest koszowo podsklepiony balko nik z wejściem na poddasze. Ściana ta pokryta jest rokokową polichromią z około 1770 - 1780 roku. Dolne wejście ujęte jest w iluzjonistyczny portal o bogatej architekturze, z kolumnami i przerwanym przyczółkiem. Po bokach portalu oraz górnego wejścia widnieją postacie świętych benedyktynek, ponadto kartusze rokokowe i dekoracja roślinna.
Zasadnicze podziały na zewnątrz pochodzą z XVII wieku, zostały uzupełnione i ujednolicone około 1757 - 1769 roku. Elewacje skrzydeł południowego i zachodniego mają gzyms kordonowy między kondygnacjami, roz członkowane są (z wyjątkiem narożnych pawilonów) podziałami lizenowo-ramowymi, z płycinami o ćwierćkoliście wyciętych narożach. W przyziemiu od strony dziedzińca znajdują się półkoliście zamknięte okna w arkadowo-pilastrowych obramieniach z kluczami. Pozostałe okna są prostokątne, w obramieniach uszatych. Dach nad środkowym koryta rzem jest dwuspadowy, nad niższymi częściami bocznymi skrzydeł dachy pul pitowe. Pawilony narożne podparte są w narożach wydatnymi, skośnymi skarpami. Ściany zwieńczone są uproszczonym belkowaniem. Na pawilonie południowo-zachodnim zachowały się od zachodu pozostałości fryzu sgraffitowego z XVII wieku, z syrenami, wazonami kwiatowymi i wicią roślinną. Dachy pawilonów są łamane polskie, ujęte w barokowe szczyty - dwustrefowe, o wolutowych spływach i trójkąt nych zwieńczeniach ze sterczynkami, rozczłonkowane pilastrami i płycinami.
Inne obiekty
Pawilon południowy, dawna furta klasztorna, został przekształcony około 1769 – 1771 według projektu ks. Józefa Karśnickiego. Jest późnobarokowy, piętrowy, na rzucie prostokąta z prostokątnym ryzalitem od wschodu. Na zewnątrz kondygnacje przedzielone są profilowanym, zadaszonym gzymsem. Elewacje wschodnia i południowa ożywione są płycinami o ćwierćkoliście wyciętych narożnikach, wschodnia ponadto rozczłonkowana pilastrami. Dach jest łamany polski, lekko rozpłaszczony, ujęty od południa w wysoki, dwukondygnacyjny szczyt. Szczyt ma wolutowe spływy, arkadowe okno i wnęki, rozczłonkowany jest pilastrami i płycinami, zwieńczony rozerwanym przyczółkiem z kamienną rzeźbą św. Anny z małą Marią. Podobny, skromniejszy, jest jednokondygnacyjny szczyt nad ryzalitem.
Dzwonnica jest późnobarokowa, murowana i otynkowana, dwukondygnacyjna. Ma rzut kwa dratu o ściętych narożach. Kondygnacje rozdzielone są gzymsem, naroża ujęte zdwojonymi pilastrami, gzyms koronujący na osiach ścian wy gięty ku górze. Otwory dzwonowe zamknięte łukiem odcinkowym. Dach namiotowy, wygięty, zwieńczony ślepą latarnią z cebulastym zdwojonym hełmem.
Domek kapelana został zaprojektowany przez ks. Józefa Karśnickiego. Jest murowany i otynkowany, parterowy, na rzucie wydłużonego prostokąta, dwutraktowy. Wzdłuż elewacji wschodniej jest podcień, przerwany murowanym ganeczkiem otwartym arkadowo na trzy strony, nad nim szeroki okap dachu. Ściany mają podziały ramowo-lizenowe. Poddasze zostało przebudowane w latach 70. XX wieku.
Kazalnica jest późnobarokowa (około 1770), murowana, otynkowana, z detalami z ciosu. Korpus na wysokim cokole ujęty jest w skośne filarki, ma wybrzuszony parapet i wielką, arkadową wnękę w profilowanym obramieniu. Zwieńczenie (ponad wygiętym gzymsem) ujęte jest w faliste odcinki rozerwanego przyczółka z figurkami puttów, pośrodku jest koliste przeźrocze. Ściany mają podziały lizenowo-płycinowe, hełm jest profilowany.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, z. 11 – powiat sandomierski, Warszawa 1962
2. J. Zub, Sandomierz - kościół i klasztor benedyktynek, Tarnobrzeg 2004