Kościół pod wezwaniem Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Sandomierzu
Pierwotny, drewniany został wzniesiony z fundacji biskupa Iwona Odrowąża w 1226 (wraz z przeniesie niem parafii z kościoła św. Jakuba). Obecny, murowany wybudowano około 1426 - 1434 roku. Po pożarze w 1637 został on powiększony i gruntownie przekształ cony, około połowy XVII wieku wyposażony. Był odna wiany w latach 1706 - 1719. Wówczas także wzniesiono kaplicę św. Barbary, związane to było z utworzeniem w 1719 bractwa jej imienia. Dach i szczyty pochodzą z lat 1728 - 1745. Kościół był restaurowany między innymi w 1820,1868, w latach 1926 - 1927 i 1959 - 1960.
Położony jest na szczy cie wzgórza staromiejskiego, otoczony murem z lat 1728 - 1745, w którym od wschodu znajduje się dzwonnica i bramka. Jest gotycki, z przebudową późnorenesansową i barokową. Orientowany, murowany z cegły i otynkowany (oprócz prezbiterium). Prezbiterium jest gotyckie, krótkie, jednoprzęsłowe, zakończone trójbocznie, przy nim od północy znajduje się zakrystia ze skarbczykiem na piętrze. Nawa jest szersza, prostokątna, w części gotyckiej jednoprzęsłowa, prawie kwadra towa, przedłużona po 1637 ku zachodowi o drugie przęsło. Od południa do wschodniego przęsła przylega kaplica św. Barbary - pięcioboczna, oddzie lona od nawy małą kruchtą. Od zachodu jest kruchta z 1. połowy XVIII wieku. Pod kościołem znajdują się barokowe krypty sklepione kolebkowo.
Elewacje zostały ujednolicone w 1. połowie XVIII wieku. Są wsparte uskokowymi skarpami. Skarpy prezbiterium i przy dawnych zachodnich narożnikach nawy (obecnie w połowie długości ścian bocznych) są gotyckie. Wokół elewacji biegnie wieńczący, profilowany gzyms. Okna są wąskie, zamknięte półkoliście, w kaplicy małe, owalne. Dachy dwuspadowe, dach nawy ujęty jest w barokowe szczyty (1728 - 1745) o wolutowych spływach z kamiennymi wazonami, zwieńczone półkoliście. Wieżyczka na sy gnaturkę jest barokowa, z latarnią. Kaplicę św. Barbary przykrywa pięciodzielna kopuła z pozorną latarnią. Kruchta południowa ma dach dwu- a zachodnia trójspadowy, zakrystia pulpitowy.
Wewnątrz kościół nakryty jest sklepieniami kolebkowymi z lunetami. W prezbiterium spływy wsparte są na wspornikach, w nawie - na wydatnych, szerokich pilastrach z głowicami o stiukowej, stylizowanej dekoracji roślinnej. Sklepienia i półkolisty łuk tęczy ozdobione są bogatą dekoracją stiukową w tzw. typie lubelsko-kaliskim, wykonaną po 1637, częściowo polichromowaną i złoconą. Ornamentowane wałki tworzą sieć z polami wielobocznymi, wielolistnymi, gwiaździstymi itp. Na przecięciu wałków są główki puttów, ponadto rozety. W prezbiterium układ jest bogatszy, uzupełniony około 1642 dodatkowymi elementami: kartuszami małżo winowymi, girlandami owoców i uskrzydlonymi główkami z chustami. Zakrystia sklepiona jest kolebkowo, kruchta południowa kolebkowo-krzyżowo, kaplica św. Barbary nakryta jest sklepieniem kopulastym z lunetami.
Ściany pokryte są polichromią figuralną z 1. połowy XVIII wieku. Na ścianie tęczo wej widnieją postacie Adama i Ewy pod drzewem świadomości dobrego i złego (związane ikonograficznie z krucyfiksem na tęczy). W prezbiterium wizerunek Chrystusa Króla w otoczeniu chórów anielskich oraz postaci aniołów z narzędziami męczeństwa i śmierci św. Pawła. Sceny na sklepieniu nawy (podkreślające ideę zwycięstwa Chrystusa ukrzyżowanego) ujęte są w stiukowe obramienia. Na sklepie niu kaplicy św. Barbary jest skromna, iluzjonistyczna polichromia z tego samego czasu, z postaciami puttów. W trakcie prac konserwatorskich na południowej ścianie prezbiterium odkryto inskrypcję łacińską pisaną gotycką minuskułą. Informuje ona o tym, że kościół został poświęcony przez dominikanina lubelskiego Jarosła, działającego w imieniu biskupa krakowskiego, Zbigniewa Oleśnickiego.
Wyposażenie wnętrza jest wczesnobarokowe (około połowy XVII wieku, uzupełnione w 1. połowie XVIII wieku), o bogatej, malżowinowo-chrząstkowej dekoracji snycerskiej, bogato złocone. Ołtarz główny jest dwukondygnacyjny, z kolumnami, rzeźbami świętych, aniołów i Chrystusa Zmartwychwstałego w zwieńczeniu. W nim obrazy Nawrócenia i Ścięcia św. Pawła, wykonane (lub całkowicie przemalowane) w 1706 roku. Tabernakulum w stylu regencji pochodzi z około 1740 roku.
Przy tęczy są dwa ołtarze boczne z rzeźbami aniołów po bokach zwieńczenia. W lewym jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Janem Chrzcicielem i aniołkami (około połowy XVII wieku), w predelli malowana scena Rzezi niewiniątek współczesna ołtarzowi, w zwieńczeniu rzeźba św. Szy mona Apostoła. W prawym obraz św. Józefa z Dzieciątkiem (XVIII wiek), w predelli współczesna ołtarzowi malowana scena męczeństwa św. Szymona Apostoła, w zwieńczeniu rzeźba św. Stanisława BM. W nawie znajduje się ołtarz boczny w stylu regencji (1739), z obrazem św. Barbary i rzeźbioną grupą Trójcy Św. w zwieńczeniu. Ołtarz w kaplicy św. Barbary pochodzi z około 1719 roku. Ma formę rzeźbionej, akantowej ramy z obrazem Matki Bos kiej z Dzieciątkiem w środku.
Ambona jest wczesnobarokowa (około połowy XVII wieku), bogato rzeźbiona, z figurkami Ewangelistów, anioł ków i Chrystusa. Na zaplecku malowidło z początku XVIII wieku przedstawiające Kazanie św. Pawła. Hermowy portal i drzwi wiodące na schodki ambony są bogato dekorowane. Analogiczny portal prowadzi na schody do chóru muzycznego, umieszczone w grubości południowego muru nawy. Chór jest wczesnobarokowy (około połowy XVII wieku), z nadwie szonym parapetem wysuniętym trójbocznie w części środkowej. Parapet jest rozczłonkowany pilasterkami hermowymi i płycinami. Prospekt organowy pochodzi z 1. ćwierci XVIII wieku, ma dekorację akantową. Drewniana chrzcielnica jest barokowa (1. połowa XVIII wieku), z rzeźbą Chrztu Chrystusa na pokrywie.
Stalle po obu stronach prezbiterium także są wczesnobarokowe (około połowy XVII wieku), o bogatych podziałach i dekoracji. W płycinach zaplecków znajdują się współczesne im obrazy personifikujące osiem błogosławieństw. W płycinach przedpiersi są malo widła z 1. ćwierci XVIII wieku, przedstawiające mord rytualny z 1710 roku. Między stallami a ołtarzem głównym umieszczono barokowe nastawy (około 1715), w formie szerokich, rzeźbionych ram. Znajdują się w nich obrazy z dziejów św. Pawła (pędzla Karola de Prévôt).
Z prezbiterium do zakrystii prowadzi wczesnobarokowy portal (około połowa XVII wieku) - marmurowy, uszaty, profilowany. W nim drzwi żelazne okute w skośną kratę, z ażurową, gotycką kołatką. Nad portalem umieszczony jest rzeźbiony, akantowy kartusz (1. ćwierć XVIII wieku), łączący segmenty stall. Belka tęczowa jest barokowa (1712), wygięta w przełamaną arkadę, profilo wana, z bogatą dekoracją akantową, krucyfiksem na tle drzewa palmo wego (bardzo rzadkie przedstawienie, charakterystyczne dla sztuki baroku w dobie potrydenckiej) oraz rzeźbami Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana. W wejściu z nawy do kruchty południowej znajdują się drewniane drzwi z 1. ćwierci XVIII wieku, z malowanymi płycinami. Nad wejściem jest akantowy kartusz z malowaną głową Chrystusa. Arkada z kruchty do kaplicy św. Barbary wypełniona jest drewnianą, akantową kratą z około 1718 roku.
W kościele znajdują się dwa barokowe konfesjonały (około połowy XVII wieku), uzupełnione na początku XVIII wieku oraz wczesnobarokowe ławki (około połowy XVII wieku), o podziałach pilastrowych i płycinowych, z malowid łami oraz dekoracją małżowinowo-chrząstkową. W zakrystii są wbudo wane szafy barokowe (1710), bogato polichromowane.
Wśród obrazów jest zawieszona nad drzwiami, cenna Adoracja Dzieciątka (XVII wiek, szkoła włoska), przywieziona w 1690 z Wenecji; Wniebowzięcie NMP (1. ćwierć XVIII wieku), w bogatej, ażurowej ramie akantowej; portret imaginacyjny biskupa Iwona Odrowąża (XVII wiek). Oprócz tego gotycka, drewniana herma nieznanego świętego (XV wiek). W kościele znajduje się epitafium Malwiny z Zaborskich Józefowiczowej (zm. 1849).
Do zabytkowych paramentów liturgicznych należy między innymi późnogotycka, wieżyczkowa monstrancja (2. połowa XVI wieku), z figurkami Matki Boskiej Niepokalanej, świętych biskupów i Pasją w zwieńczeniu; pacyfikał renesansowy (2. połowa XVI wieku) i wczesnobarokowy (około połowy XVI wieku); relikwiarz św. Barbary (1. połowa XVII wieku) - metalowy, w kształcie boniowanej wieży z portalem i strzelnicami, ornaty z 2. połowy XVII wieku - XVIII wieku.
Dzwonnica została wzniesiona w latach 1739 - 1745. Jest barokowa, mu rowana z cegły i otynkowana, na rzucie kwadratu. Ma dwie kondygnacje, z trzech stron ujęta jest niską, parterową, współczesną przybudówką, mieszczącą składzik. Naroża dzwonnicy ujęte są wydatnymi, zdwojonymi pilastrami, kondygnacje oddzielone gzymsem kordonowym. Gzyms koronujący jest wydatny, profilowany. W dolnej kondygnacji są owalne otwory lub blendy, w górnej duże otwory dzwonowe, zamknięte pół koliście. Od zachodu nad wejściem i okienkiem jest odcinek falistego gzymsu. Dzwonnica nakryta jest ostrosłupowym hełmem, łamanym, zwieńczonym cebulasto. Naroża przybudówki są opilastrowane, w elewacjach szczelinowe okienka, dach pulpitowy. Dzwony pochodzą z 1633, 1638 i 1693 roku.
Przy dzwonnicy znajduje się współczesna jej, barokowa bramka - z arkadowym otworem wejściowym (w nim kuta krata z końca XVII wieku), opilastrowana, zwień czona trójkątnym szczytem.
Plebania została wzniesiona w 1694, przekształcona w XIX wieku. Jest drewniana, konstrukcji zrębowej, otynko wana. Parterowa, na rzucie prostokąta, z prostokątną przybudówką kuchenną od tyłu, zapewne z 1. połowy XIX wieku. Na osi znajduje się przelotowa sień, z boków po dwa pokoje w układzie dwutraktowym. Na zewnątrz ściany wzmocnione są murowanymi pilastrami. Na osi jest ganek o dwóch okrągłych słupach. Wspiera on nowszy balkon, wysunięty przed wystawkę w czterospadowym dachu.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, z. 11 – powiat sandomierski, Warszawa 1962
2. J. Zub, Sandomierz - kościół św. Pawła, Tarnobrzeg 2004