Kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła i klasztor dominikanów w Sandomierzu

           Przed 1226 istniał tu kościół parafialny. W 1226 z fundacji biskupa Iwona Odrowąża erygowano klasztor i osadzono w nim dominikanów. Wówczas parafia została przeniesiona do kościoła św. Pawła. W 1864 nastąpiła kasata klasztoru. Do prezbiterium orientowanego kościoła przylega od południa, pod kątem prostym, jedyne zachowane, wschodnie skrzydło klasztoru.

            Korpus nawowy kościoła wzniesiono w 2. ćwierci XIII wieku, prezbiterium zapewne nieco później, około połowy XIII wieku, dzwonnicę w końcu XIII wieku lub na początku XIV wieku (za Katalogiem Zabytków… ). W XVII wieku kościół został gruntownie przebudowany: około 1624 – 1631 założono sklepienia w prezbiterium, około 1647 - 1670 w nawach, wraz z przekształceniem filarów. Wnętrze otynkowano, zamurowano pierwotne okna i wybito nowe. W latach 1624 – 1673 pomieszczenia klasztorne zostały przekształcone na kaplicę św. Walentego (obecnie Matki Boskiej Różańcowej) i św. Jacka (1634). W 1. połowie XVII wieku dobudowano także kaplicę Męczenników Sandomierskich. Kościół został konsekrowany w 1677 roku.

Kolejna gruntowna przebudowa (1907 – 1909), według projektu Jarosława Wojciechowskiego, miała na celu rekonstrukcję pierwotnego stanu budynku. Miedzy innymi w miejsce zniesionych sklepień w nawach założono stropy, odsłonięto pierwotne arkady i filary międzynawowe, odmurowano pierwotne okna, zbito tynki, oblicowano nową cegłą. Podniesione zostały mury naw bocznych, zrekonstruowano też i wymieniono szereg detali. Dzisiejszy wygląd kościoła jest w dużej mierze wynikiem tych działań.

Po ostatniej restauracji, rozpoczętej w 1988 do kościoła i klasztoru powrócili dominikanie (2001).

           Kościół jest późnoromański, z elementami wczesnogotyckimi. Murowany z cegły w układzie wendyjskim, na piaskowcowym cokole, z dekoracją z cegieł formowanych i glazurowanych oraz nielicznymi detalami z ciosu piaskowcowego. Układ ma trójnawowy, typu bazylikowego. Korpus nawowy jest prostokątny, pięcioprzęsłowy, o węższych nawach bocznych. Prezbiterium wydłużone, prostokątne, o szerokości nawy głównej. W przedłużeniu naw bocznych, przy prezbiterium znajdują się kaplice: od południa Matki Boskiej Różańcowej, od północy Męczenników Sandomierskich. Do przedniej części nawy południowej przylega kaplica św. Jacka. Przy północno-zachodnim narożu kościoła wznosi się kwadratowa dzwonnica. Zakrystia znajduje się przy prezbiterium, od południa, w obrębie budynku klasztornego.

Na zewnątrz ściany prezbiterium opięte są płaskimi, bezuskokowymi skarpami. Jego elewacja wschodnia, z trójką półkoliście zamkniętych okien pośrodku, zwieńczona jest trójkątnym szczytem. Szczyt jest flankowany sterczynkami i ujęty w szerokie fryzy z cegieł układanych na tynkowanym tle w nieregularną, skośną kratkę. Dolny fryz obramowany jest ponadto fryzikami z cegieł kładzionych na kant. W podobne fryzy ujęty jest wschodni szczyt nawy. Elewacja północna prezbiterium, z fryzem plecionkowym u dołu, zwieńczona jest fryzem z przenikających się półkolistych arkadek. W elewacji południowej jest fryz kantówkowy.

Ściana nawy północnej (z portalem głównym na osi) ujęta jest we fryzy z cegły formowanej. Fryz dolny jest plecionkowy, górny całkowicie zrekonstruowany przy podwyższeniu murów nawy - szeroki, o motywie plecionki przenikającej się z krzyżami zdobionymi w rozetki. Nad oknami naw znajdują się odcinki półkolistych fryzów z cegły formowanej, glazurowanej, o motywach zoomorficzno-plecionkowych (antytetyczne bestie fantastyczne). Ślepa elewacja zachodnia, z czwórką trójlistnie zamkniętych okien w nawie głównej (dwa środkowe zrekonstruowane), zwieńczona jest trójkątnym szczytem. W szczycie znajduje się bliźnie okno arkadowe, umieszczone w zamkniętej półkoliście wnęce. Dachy na kościele są dwuspadowe i pulpitowe, nowe.

Portal główny, umieszczony w ryzalitowo występującym domku portalowym, jest późnoromański (2. ćwierć XIII wieku), pięciouskokowy, zamknięty półkoliście, z dekoracją z formowanej cegły. Dwa trójlistnie przesklepione otwory wejściowe dzieli środkowy filar. Naroża uskoków i filaru zdobią laski z kapitelikami roślinnymi lub maskami. Laski wewnętrzne oraz wewnętrzny wałek archiwolty są spiralnie żłobione. Ponadto występuje dekoracja z perełek i rautów, trójlistne obramienia otworów dekorowane są rozetkami.

Wewnątrz nawa główna otwarta jest do naw bocznych ostrołukowymi arkadami na kwadratowych filarach (od strony południowej arkady są wyższe). Bazy i imposty filarów są kamienne, profilowane, podłucza arkad otynkowane. Nawa główna nakryta jest belkowanym stropem, w nawach bocznych są otwarte wiązania dachowe.

W prezbiterium pozostało XVII-wieczne sklepienie kolebkowo-krzyżowe wsparte na otynkowanych filarach przyściennych, opiętych pilastrami. Półkolista arkada tęczy jest wsparta na analogicznych filarach, boniowanych. Głowice pilastrów mają stiukową, stylizowaną dekorację roślinną. Sklepienie pokryte jest późnorenesansową dekoracją stiukową w tzw. typie lubelsko-kaliskim, z profilowanymi i ornamentowanymi wałkami, tworzącymi sieć pól. Pod sklepieniem (na ścianach tarczowych) i na poddaszu zachowały się ślady wczesnogotyckiego sklepienia krzyżowego na gurtach oraz późniejszego, belkowanego stropu. Belka tęczowa, o falistym barokowym wykroju, jest profilowana, z krucyfiksem z 2. połowy XVIII wieku. Zakrystia sklepiona jest kolebkowo.

Dwuboczne przesklepienie przejścia z zakrystii do prezbiterium pokryte jest wczesnogotycką polichromią o motywach geometrycznych, z przewagą koloru czerwonego i zielonego. We wschodniej ścianie prezbiterium znajduje się piscina w arkadowym, profilowanym obramieniu. Na ścianie w zakrystii widnieje fragment wczesnogotyckiej polichromii w formie rozety z inskrypcją majuskułową 1313.

Chór muzyczny jest murowany (około 1776), otynkowany, podsklepiony szeroką, koszową arkadą z lunetami. Ma wklęsły parapet podzielony pilasterkami. Okna są wąskie (te w nawach mają wykrój trójlistny), umieszczone w rozglifionych wnękach zamkniętych półkoliście (jedynie wnęki w zachodniej ścianie nawy mają wykrój trójlistny). Witraże w ścianie nad chórem (secesyjne) i w prezbiterium z początku XX wieku są autorstwa Karola Frycza.

W skromnym ołtarzu głównym (dawny spłonął w 1905) znajduje się krucyfiks z końca XVI wieku. Ołtarz boczny św. Zyty w nawie północnej jest późnorenesansowy (1. połowa XVII wieku), z obrazem świętej pędzla Karola Frycza (1910) oraz z figurami papieży, być może z warsztatu Michała Filewicza (2. połowa XVIII wieku).

W prezbiterium zawieszone są malowane na desce obrazy z końca XVI wieku, części dawnego poliptyku, z przedstawieniem Matki Boskiej Różańcowej adorowanej przez Wszystkie Stany (świętych, dostojników świeckich i duchownych). Ponadto barokowe obrazy Ukrzyżowania i Złożenia do grobu.

Także w prezbiterium znajduje się nagrobek Adelajdy (zm. 1291), córki Kazimierza II Sprawiedliwego, uznawanej za fundatorkę konwentu. Jest on barokowy (1676), drewniany, w formie rzeźbionego sarkofagu z leżącą postacią zmarłej, zdobionego orłami, kartuszami, dekoracją roślinną i wspartego na czterech lwach.

Kaplica Matki Boskiej Różańcowej

została ufundowana przez Roszkowskich (wówczas pod wezwaniem św. Walentego), przekształcona ostatecznie w 1673 roku. Jest prostokątna, otwarta do nawy południowej półkolistą arkadą. Sklepienie ma kolebkowo-krzyżowe na gurtach spływających na pilastry. W ścianie wschodniej znajduje się wczesnogotyckie, okno oraz u szczytu rozeta w kamiennym obramieniu ze śladami maswerku (zapewne z początku XV wieku).

Wnętrze ma jednolity, secesyjny charakter. Polichromia, mozaiki, witraże, urządzenie wnętrza (ołtarz i stalle) oraz krata zostały wykonane w 1910 według projektu Karola Frycza. W ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII wieku, w sukienkach.

Kaplica św. Jacka została przekształcona z części nieistniejącego już skrzydła zachodniego klasztoru (według tradycji na miejscu celi św. Jacka Odrowąża, założyciela konwentu). Jest prostokątna, nakryta sufitem z fasetą. W arkadowym otworze wejściowym z nawy południowej umieszczona jest kuta, żelazna krata z połowy XVII wieku. W ołtarzu znajduje się wizerunek św. Jacka w rokokowych ramach, kopia z 1673 gotyckiego obrazu z kościoła w Odrowążu.

Kaplica Męczenników Sandomierskich

            Kaplica została wzniesiona przed 1606 z fundacji Teofila Szemberka z Reichenbachu. Następnie całkowicie przebudowana lub wzniesiona na nowo około 1640 – 1642 roku. Prezentuje typ późnorenesansowy, z wczesnobarokowym wystrojem architektonicznym wnętrza. Jest dalekim i uproszczonym naśladownictwem Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu (za J. Zubem).

Jest otynkowana, na rzucie kwadratu, nakryta kopułą z latarnią na pendentywach ukrytych w niskim bębnie, na zewnątrz ośmiobocznym. Wewnątrz naroża ujęte są pilastrami, które dźwigają przełamujące się nad nimi belkowanie z wydatnym, profilowanym gzymsem. Pilastry w ścianie zachodniej ujmują przesklepione koszowo wejście z nawy północnej. W pozostałych ścianach są analogiczne, arkadowe wnęki. Ściany tarczowe i kopuła wydzielone są profilowanymi gzymsami.

Ściany kaplicy pokrywa bogata, wczesnobarokowa dekoracja stiukowa (1642). Na pilastrach i obramieniach arkad są rozety i kartusze z rautami, w przyłuczach uskrzydlone główki puttów, na fryzie girlandy owocowe, herby Lew Szemberków, Topór Jakubowskich i data 1642. W pendentywach kopuły widnieją postacie czterech ewangelistów, na podniebiu chrząstkowe kartusze i klamry, girlandy owoców, uskrzydlone głowy z chustami. Okrągłe okna mają laurowe obramienia trzymane przez putta.

Polichromia jest barokowa (1715), pędzla zapewne Karola de Prevot. Na ścianie południowej widnieje męczeństwo dominikanów sandomierskich w 1259, na ścianie północnej męczeństwo o. Augustyna Rogali w 1657 roku.

Ołtarz jest późnobarokowy (1. połowa XVIII wieku). W kaplicy znajduje się też płyta nagrobna księżnej Adelajdy – kamienna, gotycka (1. połowa XV wieku), z płaskorzeźbioną postacią zmarłej w obramieniu z inskrypcji minuskułowej. Na wyposażeniu jest feretron z bogato rzeźbioną rokokową ramą (połowa XVIII wieku), z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1. połowy XVII wieku oraz obrazem męczeństwa dominikanów z XVII wieku na odwrocie.

Podziały na zewnątrz pochodzą z XVIII wieku. Naroża kaplicy ujęte są parami pilastrów toskańskich, między nimi płyciny w tynku. Kopuła jest eliptyczna, ośmiodzielna, rozpłaszczona, blaszana latarnia nakryta kopułką.

           Dzwonnica jest wczesnogotycka, murowana z cegły w układzie polskim, kwadratowa, dwukondygnacyjna, oskarpowana. W skarpie północno-zachodniej przebite jest arkadkowe przejście. Górna kondygnacja dzwonnicy ujęta jest w kantówkowe fryzy. Z każdej jej strony znajduje się para bliźnich, ostrołukowych otworów rozdzielonych filarkami i umieszczonych w dwułucznych wnękach o łukach półkolistych. W kondygnacji dolnej, od zachodu, znajdują się analogiczne, dwułuczne, ślepe wnęki. Ponadto od południa szczelinowe strzelnice. Uskoki skarp od północy zwieńczone są dwuspadowo, w ich ściankach znajdują się ostrołukowe wnęczki. Dach i hełm dzwonnicy pochodzą z 1909 roku.

            W kościele znajdują się liczne płyty nagrobne z XIII – XVII wieku: oprócz już wymienionej są to między innymi wczesnogotycka płyta z rytym przedstawieniem miecza, być może pochodząca z przeddominikańskiej jeszcze świątyni (przy jednym z filarów południowych); płyta nagrobna Jana Ostroroga (zm. 1427) - kamienna, z rytym prymitywnie herbem Nałęcz i minuskułową inskrypcją (w nawie południowej); kamienna renesansowa (1585) płyta nagrobna Macieja Boguckiego mieszczanina sandomierskiego i jego żony Zofii z Potockich; kamienna, renesansowa płyta nagrobna nieznanego rycerza (2. połowa XVI wieku), z płaskorzeźbioną, leżącą postacią (dwie ostatnie w ścianie pod chórem).

            Również po chórem znajduje się marmurowe epitafium wystawione w 1625 przez Franciszka Popławskiego sobie i synom Franciszkowi i Hieronimowi, z grawerowanym, manierystycznym obramieniem architektonicznym. W nawie południowej jest barokowe epitafium Krzysztofa (zm. 1646), Mikołaja i Katarzyny z Ruszczy (zm. 1671) Chronowskich. W północną ścianę zakrystii wmurowanych jest pięć gotyckich tarcz herbowych, brązowych, grawerowanych, pochodzących z nagrobka Grotów ze Słupcy (2. połowa XV wieku), w obramieniach z wici roślinnej.

            Na wyposażeniu są liczne, barokowe i rokokowe sprzęty liturgiczne (między innymi barokowe, miedziane lavabo, z postaciami rycerzy koronującymi orła i ornamentem roślinnym), ornaty z XVI i XVIII - XIX wieku, dwa dzwony gotyckie.

Klasztor

           Budowa klasztoru rozpoczęła się współcześnie z kościołem, około połowy XIII wieku. Została ukończona zapewne w ciągu 2. połowy XIII wieku (wg innych źródeł później). W XVII wieku wnętrza zostały gruntownie przebudowane, wcześniej północna część skrzydła zachodniego zaadaptowana na kaplicę św. Jacka. Po kasacie zakonu klasztor popadł w ruinę, na początku XX wieku został częściowo rozebrany.

Zachowany prostokątny budynek stanowi większą część dawnego skrzydła wschodniego. Jest on murowany z cegły w układzie wendyjskim, od zachodu otynkowany, piętrowy, podpiwniczony. W przyziemiu od zachodu znajduje się krużganek, od wschodu ciąg pomieszczeń, miedzy innymi przy kościele zakrystia (dawne armarium) i za nią kapitularz. Krużganek nakryty jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym z XVII wieku. W kapitularzu są belki stropowe z resztkami wczesnogotyckiej polichromii geometrycznej o motywach półkoli i gwiazd. Zachowały się relikty portalu z krużganku do kapitularza, a pod rozebraną częścią skrzydła piwnica ze sklepieniem wspartym na środkowym filarze.

Na zewnątrz ściana wschodnia podparta jest dwiema płaskimi skarpami, ściana zachodnia skarpami z XVII wieku. Od wschodu zachował się fryz wieńczący z dwóch rzędów formowanej cegły o motywie czworoliści. Zamurowane okno kapitularza zamknięte jest półkoliście, rozglifione, z obramieniem z formowanej cegły. Pozostałe okna zostały przemurowane (widoczne są ślady pierwotnych, okrągłołukowych). Portal wiodący z krużganku do kościoła jest wczesnogotycki (około połowy XIII wieku) - ceglano-kamienny, trójuskokowy, z parą kolumienek i archiwoltami o łuku zaostrzonym. Naroża uskoków i archiwolt są fazowane i profilowane, głowice kostkowe. Na spływach sklepiennych krużganku zachowały się pozostałości polichromii figuralnej z XVII wieku, z popiersiami świętych dominikańskich.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, z. 11 – powiat sandomierski, Warszawa 1962

2. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w. Red. M. Walicki, Warszawa 1971

3. J. Zub, Sandomierz. Kościół pw. św. Jakuba i klasztor dominikański, Tarnobrzeg 1999