Ruiny kościoła i dawny klasztor reformatów w Stopnicy – Kątach Starych

           Kościół i klasztor zostały wybudowane w 1639 z fundacji Krzysztofa Ossolińskiego, wojewody sandomierskiego, i jego żony Zofii z Wojsławic Cikowskiej. Prawdopodobnie według projektu Wawrzyńca de Senes – architekta zamku w Ujeździe. E .Wierzbicka podaje, że w 1639 zakończono jakiś etap budowy, co upamiętnia tablica wotywna znajdująca się pierwotnie na ścianie kościoła. Reformaci wprowadzili się do klasztoru w 1648, w tym samym roku konsekrowano kościół. Cały kompleks w zasadzie znalazł się w obrębie wsi Kąty.

Kościół był dość skromną, barokową, jednonawową budowlą z łamanego kamienia i cegły, otynkowaną, pokrytą dwuspadowym dachem z sygnaturką nad prezbiterium. Fasadą był zwrócony na północ. Miał cztery ołtarze i chór wsparty na kolumnach, wnętrze rozświetlały okrągłe i półkoliste okna.

W trakcie naprawy po uszkodzeniach z okresu potopu szwedzkiego wybudowano obok kapliczkę (1658), a następnie stacje Drogi Krzyżowej. Przedłużono też wschodnie skrzydło klasztoru (1682). U schyłku XVII wieku Stefan Bidziński, wojewoda sandomierski i dobroczyńca stopnickich reformatów, dobudował do kościoła od zachodu kaplicę, w której został pochowany on i jego krewni – Rupniewscy i Lubienieccy. Prawdopodobnie także z jego inicjatywy znalazły się w kościele relikwie męczenników (św. Magnusa, Honesta, Fausty i Konstancji), „pozyskane” w 1689 w Rzymie.

Kościół i klasztor zostały poważnie zniszczone przez pożar w 1723 roku. W następnych latach odbudowane, między innymi dzięki hojności Antoniego Lubienieckiego. W 1786 pokryto kościół nowym dachem, powstały malowidła i rzeźby. Kolejny remont przeprowadzono między innymi w latach 30. XIX wieku.

Oba budynki nie były wybitnymi osiągnięciami architektury barokowej i Kazimierz Stronczyński (w latach 1844 - 1855 stał na czele komisji rządowej, przeprowadzającej inwentaryzację zabytków w Królestwie Polskim) pominął je w swoim opisie. Za cenną uznawano jedynie kaplicę ufundowaną przez S. Bidzińskiego, a także kilka tablic nagrobkowych z XVII i XVIII wieku wmurowanych w ściany kościoła.

Kościół został zburzony prawie całkowicie w czasie działań wojennych w listopadzie 1944 roku. Jak podaje E. Wierzbicka, Niemcy wysadzili go ponoć ze względu na groźbę zawalenia. Po zakończeniu wojny nabożeństwa początkowo były odprawiane w refektarzu, w 1965 część pomieszczeń klasztoru przeznaczono na kościół, który służy do dziś. W 1979 klasztor został przejęty na nowicjat księży sercanów. W 1983 zmieniono wezwanie kościoła na św. Antoniego Padewskiego a trzy lata później utworzono tu parafię, wydzieloną z części parafii Stopnica.

Całość zabudowań otoczona jest kamiennym murem z bramą od północnego zachodu. Po stronie północnej znajduje się cmentarz przykościelny wydzielony osobnym, starym ogrodzeniem ze szczątkami kaplic na stacje Męki Pańskiej. Od wschodu jest dziedziniec z zabudowaniami gospodarskimi. Od południa i południowego zachodu ogród klasztorny założony około początku XVIII wieku, z kapliczką z 1658 i ruinami kościoła od południa, przy murze.

Brama jest barokowa, murowana z kamienia (od strony cmentarza otynkowana), dwukondygnacyjna. Ma rzut prostokąta, narożniki opilastrowane. W przyziemiu sklepiona jest kolebkowo-krzyżowo. Dach ma dwuspadowy, z barokowo wygiętymi szczytami.

W murze cmentarza od wewnątrz umieszczono zachowane tablice nagrobne i wotywne (między innymi tę z 1639) lub ich fragmenty (jak kamienny kartusz z pomnika biskupa Kajetana Sołtyka, z herbem własnym), detale architektoniczne. W 1988 wmurowano tu płytę upamiętniającą pochowanego zapewne w Stopnicy, zmarłego w 1701 Jana Chryzostoma Paska, właściciela pobliskiego Smogorzowa, oraz jego matkę. Na cmentarzu znajduje się kamienny, klasycystyczny nagrobek Balbiny z Tarłów Sierakowskiej (zm. 1839), z herbem Topór oraz kamienny, neogotycki nagrobek Antoniego Sołtyka (zm. 1850), wzniesiony przez jego żonę, Anastazję.

           Z kościoła pod wezwaniem św. Marii Magdaleny i św. Franciszka pozostały resztki fasady ze śladami podziału pilastrowego, arkada wejściowa i fragmenty murów dobudowanej od zachodu ośmiobocznej kaplicy, ufundowanej przez Stefana Bidzińskiego.

           Zachowało się także kilka barokowych, marmurowych epitafiów, w tym dwa najwystawniejsze. Epitafium Stefana z Bidzin Bidzińskiego (zm. 1704), z herbem Janina, ma blisko metr wysokości i jest bogato zdobione, z panopliami. Nieco skromniejsze jest epitafium Barbary Lanckorońskiej (zm. 1648), córki Stanisława z Brzezia Lanckorońskiego, wojewody bracławskiego. Widnieją na nim herby Zadora woj. bracławskiego, Kalinowa i Rawicz, ale brak jest portretu zmarłej wyrytego w miedzi, zaginionego już po II wojnie światowej.

Pozostałe to epitafium Zofii z Grodeckich Komornickiej (zm. 1674), drugiej żony Hieronima Komornickiego, dobroczyńcy stopnickich reformatów, z herbem Jastrzębiec oraz Zofii z Gołuchowskich Ligęziny (zm. 1660), miecznikowej przemyskiej, z herbami Leliwa, Rawicz, Półkozic, Gryf. Jest także kamienne epitafium Antoniego Rawicz Dembińskiego (zm. 1730), chorążego ziemi krakowskiej oraz Józefa Sołtyka (zm. 1786) i żony jego Katarzyny z Lipowskich (zm. 1797), z herbem własnym.

Kapliczka z 1658 jest barokowa, murowana, na rzucie prostokąta ze ściętymi narożnikami. Ma kolebkowo-krzyżowe sklepienie, dach dwuspadowy. Wewnątrz znajduje się kamienna, późnobarokowa rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Antonim.

            Klasztor podczas II wojny uległ zniszczeniu w mniejszym stopniu. Jest murowany, jednopiętrowy, pierwotnie przylegał od wschodu do kościoła. Ma trzy różnej długości skrzydła, zgrupowane wokół wirydarza zamkniętego pierwotnie od zachodu ścianą nawy. Dłuższe skrzydło południowe było połączone z prezbiterium, krótsze, północne przytykało do nawy. Oba są połączone pod kątem prostym skrzydłem wschodnim, przy którym są dwa płytkie ryzality usytuowane na ich przedłużeniu, wychodzące na dziedziniec gospodarski. Wydatny ryzalit znajduje się ponadto od północy, na przedłużeniu skrzydła wschodniego i od południa, na osi elewacji tego skrzydła.

Układ wnętrza jest dwutraktowy, z krużgankami od strony wirydarza i rzędem cel po stronie zewnętrznej. Pomieszczenia nakryte są sklepieniami kolebkowymi i kolebkowymi z lunetami, krużganki na piętrze kolebkowo-krzyżowymi. Dachy są czterospadowe, nad ryzalitem południowym namiotowy.

             W budynku znajdują się cztery kropielnice – jedna marmurowa z XVII/XVIII wieku oraz trzy przyścienne, marmurowe, barokowe. Ponadto barokowy lawaterz, późnobarokowy konfesjonał (XVIII wiek), barokowy krucyfiks (zapewne XVII wiek), barokowa głowa Chrystusa z krucyfiksu zniszczonego w 1945 roku. Do tego zabytkowe obrazy: barokowy św. Antoniego, późnobarokowy św. Franciszka, Matki Boskiej Anielskiej i św. Rodziny (XVIII wiek), kilka portretów zakonników z XVII i XVIII wieku.

             Na wyposażeniu jest monstrancja wczesnobarokowa (około połowy XVII wieku) i klasycystyczna, dwa kielichy wczesnobarokowe (2. ćwierć XVII wieku), pacyfikał Krzyża Św. w stylu regencji, rokokowy relikwiarzyk św. Piotra z Alkantary, ornaty z XVII – XVIII wieku. Biblioteka klasztorna liczy około tysiąc tomów dzieł teologicznych, łacińskich, przeważnie z XVII wieku. Niektóre mają ozdobne, renesansowe oprawy ze skóry lub wytłaczanego pergaminu.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III – woj. kieleckie, z. 1 - powiat buski, Warszawa 1957

2. E. Wierzbicka, Stopnica – dzieje miasta i zamku, Lublin 2012