Dzisiejsza data:

Bazylika katedralna pod wezwaniem Narodzenia NMP w Sandomierzu

           Pierwotny kościół, zapewne z XI wieku, był wzmiankowany w 1148 roku. Katalog Zabytków… podaje, że na jego miejscu w 2. połowie XII wieku, staraniem Kazimierza Sprawiedliwego wzniesiono ciosową kolegiatę romańską. Według J. Zuba to ten sam kościół, za Kazimierza Sprawiedliwego konsekrowany i w 1191 podniesiony do godności kolegiaty. Uległ on zniszczeniu w czasie najazdu tatarskiego w 1241 i 1259/60 roku.

Obecny został wybudowany w tym samym miejscu około 1360 przez Kazimierza Wielkiego. Konsekrowany w 1382 roku. Około połowy XV wieku powiększony prawdopodobnie przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego – dobudowano wtedy kaplicę (później pod wezwaniem Najświętszego Sakramentu) i zakrystię mansjonarską. Według Architektury gotyckiej… zakrystia pochodzi z 1585, a J. Zub datuje kaplicę na 4. ćwierć XV wieku. W latach 1611 - 1613 kaplica otrzymała nowe sklepienie.

Około 1660 - 1680 kościół został odrestaurowany (po zniszczeniach z okresu potopu szwedzkiego) i częściowo przebudowany. Miedzy innymi zmieniono wtedy dachy – pierwotnie oddzielne dla każdej nawy – na jeden dwuspadowy, dobudowano lub przekształcono kapitularz, przebudowano fasadę według projektu architekta z Krakowa i dostawiono kruchtę zachodnią (J. Zub podaje że obie powstały według projektu architekta z Lublina). W 1717 przeniesiono tu parafię z kościoła św. Piotra. W 1726 ułożono marmurową posadzkę dostarczoną z Krakowa przez Kacpra Bażankę (zachowała się do dziś). W 1728 powstała nowa kruchta od południa, w 1748 nowe sklepienie kaplicy mansjonarskiej.

W latach 1708 - 1776 wnętrze zostało zbarokizowane, zgodnie z duchem kontrreformacji. W drugiej fazie (1766 - 1776) zapewne według wytycznych ks. Józefa Karśnickiego. Po utworzeniu w 1818 biskupstwa sandomierskiego kościół został podniesiony do godności katedry. W trakcie remontu przeprowadzonego przed połową XIX wieku przekształcono kruchtę południową na kaplicę św. Barbary (od 1855 pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP).

Kolejna gruntowna restauracja (koniec XIX wieku) połączona była z regotyzacją świątyni według projektu Antoniego Wąsowskiego. Zbito tynki na zewnątrz i przemurowano lica ścian, imitując wątek gotycki (także niewłaściwie na barokowej kruchcie zachodniej). Dobudowano też kruchtę od północy i neogotycką wieżyczkę na sygnaturkę. W tej postaci kościół przetrwał do dziś. W 1930 zostały odkryte fragmenty gotyckiej fasady, w latach 30. odsłonięto całościowo bizantyjsko-ruską polichromię w prezbiterium. W 1960 kościół został podniesiony do godności bazyliki mniejszej.

W 1983 w podziemiach, miejscu pochówku Męczenników Sandomierskich z 1260, a potem biskupów sandomierskich i wybitniejszych członków kapituły, urządzono kaplicę pod wezwaniem Bł. Męczenników Sandomierskich. W trakcie generalnej restauracji prezbiterium prowadzonej od 2008 za stallami odkryto freski z czasów Kazimierza Wielkiego, z początków fundacji. Ukryte tam były również malowidła z XV lub początku XVI wieku, przedstawiające herby ziemskie z czasów jagiellońskich.


Kościół

           położony jest na wzgórzu Kolegiackim, orientowany, gotycki z barokowymi przekształceniami i wyposażeniem. Murowany z cegły, ze szczegółami konstrukcyjnymi i dekoracyjnymi z ciosu. Zewnętrzna okładzina ceglana pochodzi z 1888 roku.

Korpus ma trzynawowy, halowy. Nawy boczne są znacznie węższe od głównej. Prezbiterium równe jej szerokością i wysokością. Ma ono trzy przęsła, dwa wschodnie są płytsze, z nieco późniejszym, trójbocznym zamknięciem. Wzdłuż prezbiterium od północy, w przedłużeniu nawy bocznej znajduje się piętrowa, równa mu wysokością przybudówka. Mieści ona w przyziemiu dwie zakrystie z 2. połowy XIV wieku (od zachodu wikariacką, od wschodu kanonicką) a na piętrze kapitularz. Przy niej, od wschodu jest wieloboczna, zaokrąglona przybudówka z 1679, ze schodami do kapitularza.

Przy prezbiterium od południa, w przedłużeniu nawy bocznej, znajduje się równa z nią wysokością i nieco szersza kaplica pod wezwaniem Najświętszego Sakramentu, o ściętym narożniku południowo-zachodnim. Za nią, przy wschodnim przęśle prezbiterium jest dawna zakrystia mansjonarska (obecnie skład), znacznie niższa, zamknięta od wschodu trójbocznie. Przy nawie od zachodu wznosi się piętrowa kruchta. Przy nawach bocznych wbudowane są między skarpy niskie, płytkie przybudówki, osłaniające dawne wejścia: od południa kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP, od północy kruchta.

Na zewnątrz ściany opięte są dwu- i trójuskokowymi skarpami (przy skarpie od północy znajdują się kręcone schody na poddasze), ujednolicone okładziną ceglaną z malowanymi na czarno główkami. Cokół jest kamienny, z profilowanym gzymsem. W elewację północną, przy styku nawy bocznej z kaplicą mansjonarską wmurowane są ciosy kamienne, może z pierwotnego, romańskiego kościoła.

Fasada jest trójdzielna (jej część środkowa przesłonięta kruchtą), z oknami w partiach bocznych, zwieńczona barokowym, otynkowanym szczytem z detalami z kamienia kunowskiego. Szczyt jest oddzielony belkowaniem i cokołem. Ujęty w spływy wiążące go z flankującymi, czworobocznymi wieżyczkami, rozczłonkowany parami pilastrów, zwieńczony trójkątnym frontonem. Pośrodku szczytu znajduje się arkadowa wnęka w pilastrowym obramieniu, z przerwanym przyczółkiem. W przyczółku kartusz z herbem kapituły, poniżej kartusz z herbem Łabędź biskupa Andrzeja Trzebickiego. Na frontonie stoi rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem i po bokach kamienne wazony. Wieżyczki mają arkadowe otwory w pilastrowych obramieniach, zwieńczone są barokowymi hełmami z latarniami.

Kruchta jest barokowa, wtórnie oblicowana cegłą, ujęta lizenami i zwieńczona trójkątnym frontonem. Na osi znajduje się kamienny, barokowy portal (1672) z arkadowym otworem, który ujęty jest kolumnami dźwigającymi belkowanie i przerwany, wolutowy przyczółek. W przyczółku kamienny kartusz z herbem Hołobóg fundatora, ks. Wojciecha Lipnickiego. Po bokach zwieńczenia w murze są nisze z późnobarokowymi rzeźbami świętych Piotra i Pawła (2. połowa XVIII wieku). Kiedyś było tu główne wejście do kościoła, obecnie od strony północnej. W kruchcie znajduje się zejście do katakumb.

Z pomieszczenia ponad kruchtą widoczne są pozostałości gotyckiej dekoracji fasady – szeroki kamienny fryz z maswerkami wypełnionymi malowanymi rozetami. Po bokach są lizeny zwieńczone kamiennymi, ostrołukowymi wnęczkami z resztkami kwiatonów. Z lewej strony fragment wyłamującego się gzymsu kordonowego. Powyżej – widoczne z chóru muzycznego – okrągłe, rozglifione okno wypełnione ciosową, maswerkową rozetą.

Ściana zakrystii ma podziały ramowe, w ścianie kapitularza są skarpy połączone górą przesklepieniami. Okna w korpusie są wąskie, ostrołukowe, obustronnie rozglifione, w prezbiterium dwudzielne. Korpus nakryty jest niskim, dwuspadowym dachem o jednej kalenicy, kryjącym również kaplicę Najświętszego Sakramentu i kapitularz. Nad wschodnim przęsłem prezbiterium dach jest niższy.

Wewnątrz nawa główna oddzielona jest od bocznych smukłymi, czworobocznymi filarami ciosowymi, które połączone są ciosowymi, ostrołukowymi gurtami arkad. Nawy i prezbiterium nakryte są kamiennymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, z rzeźbionymi zwornikami o heraldycznej dekoracji. Spływy żeber przechodzą w wiązkowe, profilowane służki. Służki w nawach są nadwieszone, z głowicami o rzeźbionej dekoracji roślinnej i zwierzęcej. Filary opasane u nasady arkad gzymsami z rzeźbioną dekoracją roślinną. Układ służek w zachodnim przęśle prezbiterium (dłuższym) świadczy o jego pierwotnym zamknięciu ścianą prostą. Cegły w trójbocznym zamknięciu mają odmienne wymiary, wysklepki są grubsze, profil kamieniarki podwójnie wklęsły. Przebudowa musiała nastąpić przed 1434 (z tego czasu pochodzą bizantyńsko-ruskie malowidła).

Na sklepieniu prezbiterium są trzy płaskorzeźbione zworniki z dekoracją roślinną (rozeta, maska w wieńcu z liści dębowych, krzyż na tarczy w analogicznym wieńcu) i jeden z orłem w tarczy herbowej (herb ziemi krakowskiej i jednocześnie Królestwa Polskiego). W nawie głównej zworniki z głową Chrystusa oraz herbami ziem: wieluńskiej, kaliskiej i łęczyckiej. W nawie południowej – z herbem Rusi, głową „dzikiego męża” (maską) w wieńcu z liści dębowych, orłem, herbami ziemi sandomierskiej i sieradzkiej. W nawie północnej – z głową Kazimierza Wielkiego (herb ziemi dobrzyńskiej), dwa z rozetami i dwa nowsze, puste. Jak pisze J. Zub, program dekoracji zworników miał zapewne odzwierciedlać ówczesną ideę Królestwa Polskiego zjednoczonego pod berłem Kazimierza Wielkiego.

Tęcza podkreślona jest ostrołukowym gurtem. W dwóch oknach w południowej ścianie prezbiterium (zamurowanych po dostawieniu kaplicy) zachowały się pozostałości kamiennych maswerków.

Kaplica Najświętszego Sakramentu otwarta jest do nawy południowej smukłą, półkoliście zamkniętą arkadą, oddzielona kutą kratą z około 1768 roku. Jej dwa wyodrębnione przęsła, połączone arkadowym otworem, nakryte są sklepieniami żaglastymi z 1748 (obniżonymi w stosunku do poprzednich, z początku XVII wieku).

Zakrystie w swojej pierwotnej szerokości nakryte są sklepieniami krzyżowo- żebrowymi ze zwornikami. W latach 1792 - 1794 każde przęsło zostało poszerzone o głęboki aneks, powstały między znacznie przedłużonymi skarpami. Aneksy te są wydzielone ostrołukowymi gurtami i sklepione zaostrzoną półkolebką.

Kapitularz nakryty jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym sprzed 1663 roku. Kruchta od zachodu i pomieszczenie nad nią oraz kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP sklepione są kolebkowo-krzyżowo. W składziku i kruchcie północnej są stropy.

Filary międzynawowe obudowane są z trzech stron (niezajętych przez ołtarze) barokowymi ramami z 2. połowy XVII wieku, o bogatej dekoracji snycerskiej, z gzymsami, płomienistymi wazami i kartuszami (częściowo rokokowymi). W ramach tych znajdują się obrazy Chrystusa, Matki Boskiej, apostołów i papieży przeważnie z 2. połowy XVII wieku.

Ściany naw bocznych obudowane są barokową boazerią (1712 - 1717) o podziałach architektonicznych, zwieńczoną bogatym, przełamującym się belkowaniem z wydatnym gzymsem. Pary pilastrów ujmują związane z boazerią konfesjonały, rozdzielające wielkie ramy obrazowe. Przy ścianach zachodnich z boazerią związane są ławy o bogatej, rokokowej dekoracji snycerskiej, wykonane przez Macieja Polejowskiego. Nad wejściem północnym jest ażurowa, akantowa arkada łącząca ramy boazeryjne, z herbem Brodzic i literami ks. Stefana Żuchowskiego (zapewne pomysłodawcy boazerii).

W ramach znajdują się obrazy pędzla Karola de Prevot (1708 - 1737), ukończone po jego śmierci przez Józefa Sroczyńskiego. Przy ścianach bocznych jest to cykl dwunastu obrazów przedstawiających męczenników właściwych dla poszczególnych miesięcy. Uzupełniają go cztery obrazy przy ścianie zachodniej, ukazujące rzeź ludności Sandomierza przez Tatarów w 1259, rzeź dominikanów sandomierskich we wnętrzu kościoła św. Jakuba (także w trakcie najazdu tatarskiego), żydowski mord rytualny z 1710, wysadzenie zamku sandomierskiego wraz z załogą przez Szwedów w 1656 roku. W mniejszych ramach nad konfesjonałami również są obrazy Karola de Prevot.

Przejścia w kościele ujęte są w liczne portale. Dawne zewnętrzne od zachodu i północy (oba obecnie w kruchtach) oraz od południa (obecnie do kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP) są gotyckie, z 3. ćwierci XIV wieku, kamienne, ostrołukowe, profilowane, w dole obmurowane. Zachowały się górne części bogato laskowanych ościeży, z głowicowymi fryzami pokrytymi rzeźbioną dekoracją liściastą, oraz (w portalach bocznych) profilowane archiwolty.

Z kaplicy Najświętszego Sakramentu do składu prowadzi portal gotycki (zapewne przeniesiony), z około 2. połowy XIV wieku, ostrołukowy, profilowany. W nim żelazne, gotyckie drzwi. Między prezbiterium a zakrystią jest portal wczesnobarokowy (około 1640), z czarnego marmuru – prostokątny, uszaty, profilowany, z gzymsem i rytym herbem Hołobóg.

Z nawy do kruchty zachodniej prowadzi portal barokowy (około 1670 - 1680), murowany, z parami kolumn na wydatnych cokołach i trójbocznie zamkniętym otworem. Z zakrystii wikariackiej do kanonickiej – portal barokowy (3. ćwierci XVII wieku), z marmuru dębnickiego, prostokątny, uszaty, z przerwanym przyczółkiem. Z kaplicy Najświętszego Sakramentu do prezbiterium – portal późnobarokowy (1768), z marmuru dębnickiego, bogato profilowany, z muszlą w przyczółku. Między nawą północną a zakrystią jest portal barokowy, z czarnego marmuru, arkadowy, ujęty w kolumny dźwigające belkowanie z przerwanym przyczółkiem. Z zakrystii na schody do kapitularza wiodą gotyckie drzwi z ozdobną, gotycką, ażurową kołatką.

Ściany prezbiterium pokryte są malowidłami bizantyjsko-ruskimi z 1. połowy (najpewniej lat 30.) XV wieku, autorstwa malarzy z kręgu włodzimiersko-halickiego. J. Zub podaje, że za ich twórcę uważa się bliżej nieznanego Hayla, malarza królewskiego. Polichromia ta powstała w kręgu mecenatu Władysława Jagiełły. To jeden z największych i najcenniejszych przykładów (nielicznych) tego typu dekoracji w Polsce. Została ona zatynkowana w 1713, po częściowym zniszczeniu. Była odkrywana stopniowo od 1887 (po przypadkowym odsłonięciu) do 1932 roku. W latach 1932 - 1934 została gruntownie odsłonięta i zakonserwowana przez Juliana Makarewicza, znacznie przemalowana i uzupełniona w dolnych częściach ścian.

Freski te tworzą bogaty program obrazujący sceny z życia Maryi i Chrystusa, rozwinięty w czterech poziomach na polach wszystkich przęseł i sklepienia prezbiterium. W zamknięciu prezbiterium są postacie proroków, poniżej prostokątne sceny Ofiarowania w świątyni, Obrzezania, Spotkania przed Złotą Bramą, Przemienienia Pańskiego, Biczowania, Szymona Cyrenejczyka pomagającego nieść krzyż. Na sklepieniu zamknięcia jest przedstawienie Chrystusa w otoczeniu cherubinów i serafinów oraz dwu postaci królewskich (Salomon, Dawid?).

Na ścianach bocznych, w górze są ostrołukowe pola z postaciami ewangelistów i proroków, Wniebowstąpieniem, Chrystusem w Ogrójcu. Poniżej prostokątne, z licznymi scenami obrazującymi nauczanie, mękę, śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa. W przęśle zachodnim widnieje – wyróżniająca się spośród pozostałych wielkością – wielofiguralna scena Zaśnięcia Maryi.

Pozostałe przęsła sklepienia pokrywa polichromia Juliana Makarewicza, nawy polichromia Jana Bukowskiego z lat 1935 - 1939.

Ołtarz główny został wykonany w Czernej, zapewne w 1755/56, przez kamieniarza Tomasza Góreckiego, może według projektu Franciszka Placidiego. Części drewniane rzeźbił Władysław Ludwig. Ołtarz jest późnobarokowy, z czarnego marmuru dębnickiego inkrustowanego paczółtowickim. Ujęty w pary białych kolumn dźwigających przerwany przyczółek, w którym umieszczona jest drewniana grupa Trójcy Św. W polu głównym obraz Narodzin Matki Boskiej pędzla Józefa Buchbindera (1895). Tabernakulum jest drewniane, rokokowe, z figurkami aniołków, w tle haftowana kotara z 1. połowy XVIII wieku.

Ołtarze boczne (osiem), znajdujące się po bokach tęczy i przy filarach międzynawowych, analogiczne parami, zostały wykonane w latach 1771 - 1773 przez Macieja Polejowskiego. Mają bogatą, rokokową architekturę i dekorację snycerską, z alegorycznymi posągami kobiecymi oraz rzeźbami puttów. Dekorację ołtarzy przy tęczy uzupełniają alegoryczne posągi Kościoła i Synagogi.

Część obrazów w ołtarzach jest im współczesna (zamówione w 1776 w Rzymie, być może u Tadeusza Kuntze-Konicza), część starsza, pozostałe z XIX wieku. W ołtarzu lewym przy tęczy jest XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w zwieńczeniu obraz Chrystusa Boleściwego z tego samego okresu, w srebrnej sukience sprzed 1774 roku.

Ambona z 1759 ma wczesnorokokową dekorację snycerską, na baldachimie rzeźbę Dobrego Pasterza. Dwie chrzcielnice z czarnego marmuru są barokowe.

Chór muzyczny i organy, barokowe zostały ufundowane przez ks. Sebastiana Kokwińskiego, wykonane w latach 1694 - 1697 przez Andrzeja Nitrowskiego z Gdańska, a ukończone przez Mateusza Brandtnera z Torunia, później pozłocone. Chór jest drewniany, wsparty na dwóch filarkach, wysunięty półkoliście na nawę. Parapet ma falistą linię, jest bogato rozczłonkowany. Przy filarkach dostawione rzeźby Dawida grającego na harfie i św. Cecylii oraz putta, dłuta Macieja Polejowskiego (1772 - 1773). Podwójny prospekt organowy ma bogatą dekorację snycerską, przeważnie akantową.

Drewniane stalle po obu stronach prezbiterium są wczesnobarokowe (J. Zub – późnorenesansowe), z około 1640 roku. W trakcie ich restauracji w 1934 dodano między innymi przednie rzędy siedzisk. Zaplecki rozczłonkowane są parami kolumn, zwieńczone wydatnym gzymsem z konsolkami i kartuszami.


Wnętrze kaplicy Najświętszego Sakramentu zostało zakomponowane jednolicie według ogólnego planu ks. Józefa Karśnickiego, wraz z ołtarzem oraz rokokową polichromią na sklepieniu i ścianach. Wykonał ją w latach 1770 - 1775 Bartłomiej Gołębiowski (uczeń Szymona Czechowicza), po jego śmierci dokończył Maciej Reychan. W 1933 została przemalowana przez Juliana Makarewicza. Stanowią ją sceny ujęte w ramy iluzjonistycznej architektury: Anioł budzący Eliasza na puszczy, Spotkanie Melchizedeka z Abrahamem, Alegoria Kościoła wśród aniołów, Manna Niebieska, Umywanie nóg przed Ostatnią Wieczerzą, Niewierny Tomasz oraz Mojżesz i papież. Ponad sklepieniami kaplicy zachowały się pozostałości polichromii późnorenesansowej z 1610. Okna zamknięte są półkoliście, od wschodu jest zamurowane okno ostrołukowe (widoczne z zewnątrz). Boazeria i ławy z nią połączone zostały zaprojektowane i wykonane najpewniej w latach 1770 - 1772 przez Macieja Polejowskiego.

Ołtarz w kaplicy został ufundowany w 1766 przez ks. Jana Kantego Ligęzę, sprowadzony z Czernej. Jest późnobarokowy, z czarnego marmuru inkrustowanego paczółtowickim, z rokokowymi partiami drewnianymi dłuta Wojciecha Rojowskiego. Część środkowa jest ujęta w skośne, wolutowe pilastry, niskie partie boczne imitują bramki. Na wysuniętych konsolach stoją posągi aniołów, w polu środkowym znajduje się obraz Ostatniej Wieczerzy (malował Baranowski 1767). Tabernakulum jest barokowe (1699), architektoniczne, trójdzielne, wykonane przez Karola Kulickiego w Krakowie z czarnego drewna, ze srebrnymi plakietami figuralnymi, bogato okute srebrną dekoracją roślinną. Właściwe cyborium jest srebrne, wczesnobarokowe (1639), w formie rotundy o bogatej, trybowanej dekoracji. Marmurowa balustrada przed ołtarzem jest późnobarokowa (1771 - 1772), autorstwa Macieja Polejowskiego. Do zabytkowego wyposażenia kaplicy należą także między innymi dwa wielkie, renesansowe świeczniki brązowe, na późniejszych podstawach z czarnego marmuru.

W prezbiterium znajdują się dwa wielkie świeczniki z czarnego marmuru (1789). Boazerie, komody i szafy w obu zakrystiach są klasycyzujące (1802), z rokokową ornamentacją i koszami kwiatów. W zakrystii wikariackiej jest późnobarokowe lavabo (2. połowa XVIII wieku), z czarnego marmuru inkrustowanego białym, z lanymi z brązu, figuralnymi kurkami. Boazeria, szafy i półki biblioteczne w kapitularzu, z rokokową dekoracją pochodzą z 1791 roku.

W składziku za kaplicą Najświętszego Sakramentu wmurowana jest kamienna, gotycka płaskorzeźba Chrystusa z niewiernym Tomaszem (XIV/XV wiek), w arkadkowo-maswerkowym obramieniu, być może fragment portalu. Na filarze naprzeciwko ambony wisi gotycki krucyfiks z tęczy (1. połowa XV wieku), z późnobarokowymi aniołkami i chmurkami u dołu. W kruchcie północnej jest gotycka figura Matki Boskiej (początek XV wieku), być może także pochodząca z belki tęczowej.

W kościele rozmieszczonych jest kilkanaście nagrobków i epitafiów. W podłuczu arkady tęczowej od strony prezbiterium, po stronie północnej znajduje się epitafium ks. Sebastiana Kokwińskiego wystawione przez niego samego jeszcze za życia (1650) – z czarnego marmuru, w uszatym, wczesnobarokowym obramieniu z herbem Cholewa i portretem na blasze. Po stronie południowej jest epitafium ks. Stefana Żuchowskiego (zm. 1715) wykonane przez Kacpra Bażankę – z czarnego marmuru, w późnobarokowym, wolutowym obramieniu z herbem Brodzic i portretem na blasze.

Na filarze naprzeciwko ambony, od strony prezbiterium znajduje się kamienne, inskrypcyjne epitafium Stanisława Chroberskiego, podczaszego koronnego i chorążego królewskiego, ufundowane w 1520 przez Stanisława Tarłę ze Szczekarzowic. Nad nim wotywny, wczesnorenesansowy obraz z wielofiguralną sceną Wskrzeszenia Piotrowina przez św. Stanisława, z klęczącymi postaciami Tarły i Chroberskiego. W ścianie kruchty zachodniej umieszczona jest płyta z nagrobka Mikołaja Orłowskiego, wystawionego w 1549 – renesansowa, kamienna, z płaskorzeźbioną, leżącą postacią rycerza z tarczą herbu Junosza.

Na wyposażeniu kościoła znajduje się wiele zabytkowych przedmiotów oraz sprzętów i szat liturgicznych. Są to między innymi gotycki, przenośny ołtarzyk z kości słoniowej (początek XV wieku), wenecki; wielki, drewniany, wczesnoklasycystyczny relikwiarz (około 1785), w formie szerokiego retabulum; kwatera gotycko-renesansowego tryptyku (około 1520 - 1530); portrety dostojników kościelnych z XVII – XIX wieku; rokokowe monstrancje; kielichy (od późnogotyckiego po rokokowe); puszki z XVII wieku i inne naczynia liturgiczne z XVII – XVIII wieku; ornaty z XVII – XIX wieku; kapy i dalmatyki z XVIII wieku; haftowane antepedia z XVII – XVIII wieku; nakrycia ołtarzowe z XVIII wieku.

Biblioteka i archiwum kapitulne (w 2006 włączone do Biblioteki Diecezjalnej) zawierają między innymi rękopisy z XIV – XVI wieku, księgi miejskie, dokumenty kapituły, starodruki z XVI – XIX wieku.


Dzwonnica została wzniesiona w latach 1737 – 1743, ukończona (hełm) w 1759 roku. Znajduje się poza obrębem cmentarza przykościelnego, na rogu ulic Mariackiej i Katedralnej.

Jest barokowa, murowana i otynkowana, z detalami z kamienia kunowskiego, kwadratowa. Ma trzy kondygnacje, rozdzielone profilowanymi gzymsami i ujęte przy narożach w pilastry (w przyziemiu boniowane). Naroża w przyziemiu są zaokrąglone, w kondygnacji środkowej wklęsłe, w najwyższej ścięte.

Wejście – od południa – ujęte jest w późnobarokowy (1741), kamienny, profilowany portal z wydatnym kluczem. Związany on jest z wieńczącym go, wolutowym obramieniem owalnego okna. Zarówno portal, jak i arkadowo-pilastrowe obramienia półkolistych otworów dzwonowych w górnych kondygnacjach wykonał Bartłomiej Jahowicz. Blaszany hełm wieńczy wielka, ośmioboczna latarnia. Dzwony pochodzą z 1667 i 1750 roku.


Przy katedrze od północy znajduje się dawna sufraganówka, obecnie siedziba Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej. Została ona wzniesiona około 1792, może według projektu ks. Józefa Karśnickiego, przebudowana w 2. połowie XIX wieku.

Jest murowana z cegły i otynkowana, parterowa, podpiwniczona, na rzucie prostokąta. Pośrodku siedmioosiowej elewacji frontowej znajduje się płytki, trzyosiowy ryzalit mieszczący wejście, zwieńczony trójkątnym frontonem. Wejście poprzedzone jest schodami z kamienną balustradą. Naroża budynku i ryzalitu są opilastrowane, elewacje ujęte w późnobarokowe podziały ramowo-płycinowe i zwieńczone profilowanym gzymsem. Dach łamany polski, z wystawkami. Wnętrze jest dwutraktowe, z sienią na osi, przekształcone.


           Obok katedry wznosi się także budynek wikarówki (obecnie siedziba między innymi Domu Kapitulnego) wzniesiony w latach 1751 - 1760, przebudowany w końcu XIX wieku. Jest on barokowy, murowany z cegły i otynkowany. Piętrowy, podpiwniczony (od wschodu wyżej, wskutek spadku terenu), na rzucie wydłużonego prostokąta. Wewnątrz wzdłuż osi podłużnej biegnie korytarz z pomieszczeniami po bokach.

Elewacje są trzynasto- i pięcioosiowe, rozczłonkowane pilastrami toskańskimi (z płycinami) w wielkim porządku i zwieńczone profilowanym gzymsem. Na osi znajduje się wejście zwieńczone trójkątnym przyczółkiem na konsolach. Dach jest łamany, ujęty w wysokie, barokowe szczyty.


           Tuż obok położony jest tzw. Dom Długosza, obecnie siedziba sandomierskiego Muzeum Diecezjalnego. Wzniósł go w 1476 Jan Długosz, wówczas kanonik sandomierski, dla kolegium mansjonarzy erygowanego w 1470 roku. W ich posiadaniu dom był do 1819, kiedy to kolegium rozwiązano. Został on zniszczony w czasie potopu szwedzkiego, wkrótce odbudowany. W latach 1934 - 1935 gruntownie odnowiony przez Franciszka Mączyńskiego, wraz z rekonstrukcją dachu, szczytów i detali oraz adaptacją wnętrz na potrzeby muzeum.

Dom jest gotycki, murowany z cegły w układzie polskim (z rombowymi wzorami z zendrówek), na wysokim podmurowaniu kamiennym. Obramienia otworów są ciosowe. Budynek ma rzut wydłużonego na osi wschód-zachód prostokąta, dwie kondygnacje plus piwnice.

Wnętrze pośrodku zajmuje obszerna, prawie kwadratowa sień na przestrzał. Z niej, w grubości muru wyprowadzone są wąskie, sklepione kolebkowo schody na piętro i do piwnic, z kamienną poręczą. Przy sieni od wschodu jest nowa klatka schodowa i duża izba. Od zachodu korytarz na osi podłużnej, po jego bokach pierwotnie zapewne po dwa pomieszczenia. Na piętrze nad sienią znajduje się wielka izba (zapewne refektarz), po bokach po dwie izby w układzie dwutraktowym. Pomieszczenia w przyziemiu i na piętrze nakryte są belkowanym stropem, w jednej z izb przyziemia belki są ozdobnie profilowane. Na sosrębie w sieni widnieje data 1658. Piwnice sklepione są kolebkowo.

Wysoki dach ujęty jest od wschodu i zachodu ceglanymi szczytami, szczyty rozczłonkowane ostrołukowymi blendami. Wszystkie portale i obramienia prostokątnych okien zostały odkute w 1934 na wzór pierwotnych, późnogotyckich (ich relikty wmurowano w ściany), są profilowane. Portale są ostrołukowe (wejściowy od północy, tzw. długoszowy ma prostokątnie wycięte nadproże), okna prostokątne, kilka bliźnich laskowanych. Nad portalem od południa wisi kamienna, płaskorzeźbiona tablica fundacyjna w profilowanym obramieniu, z herbem Wieniawa Długosza i minuskułową inskrypcją.

Zbiory muzeum, gromadzone od początku XX wieku, mieściły się najpierw w budynku seminarium duchownego (dawny klasztor benedyktynek). W 1937 Karol Estreicher junior zorganizował obecną ekspozycję w Domu Długosza. Obejmuje ona zabytki sztuki z terenu Sandomierza i ziemi sandomierskiej. Składają się na nie znaleziska archeologiczne (głównie ceramika wczesnośredniowieczna); detale architektoniczne (wśród nich XIII-wieczne, dekorowane cegły z kościoła św. Jakuba); obrazy z XV – XVI wieku (w tym między innymi Matka Boska z Dzieciątkiem i św. Katarzyną Aleksandryjską Łukasza Cranacha Starszego oraz gotyckie Trzy Święte – dawna nastawa ołtarzowa); malarstwo religijne polskie i włoskie oraz portrety polskie z XVII - XVIII wieku; obrazy z XIX wieku; rękopisy; rzeźby (między innymi kamienna, romańska figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, z kościoła w Goźlicach oraz kilkanaście rzeźb gotyckich); zabytki rzemiosła artystycznego z XV – XVIII wieku (meble, wyroby kowalskie, broń itp.); tkaniny i hafty, głównie szaty liturgiczne (w tym ornaty z XV - XVI wieku) itd.

Jeden z najcenniejszych eksponatów to relikwiarz Krzyża Świetego, złożony z dwóch części. Krzyż roboty nadreńskiej z około 1330 został ofiarowany kolegiacie sandomierskiej przez Władysława Jagiełłę po bitwie pod Grunwaldem. Stopa, trzon z nodusem i prostokątna puszka na relikwie są roboty krakowskiej (około 1470). Ramiona krzyża zdobione są ażurowymi maswerkami, kamieniami i koralami oraz pięciolistnymi emaliowanymi medalionami ze scenami z Męki Pańskiej. Na stopie ryte herby, w niszach architektonicznego nodusu figurki świętych.


           Dawna kanonia, tzw. Biret (ul. Mariacka) została wzniesiona w 1772, być może według projektu ks. Józefa Karśnickiego. Obecnie mieści się tu Sąd Biskupi. Jest to niewielki, barokowy budynek na rzucie zbliżonym do kwadratu, murowany z cegły i otynkowany. Parterowy, wysoko podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem. W czterospadowym dachu z każdej strony znajduje się duża, dwuokienna wystawka – rozczłonkowana pilastrami, zwieńczona późnobarokowym, wolutowym szczytem i kryta dwuspadowo.

Wewnątrz na osi znajduje się sionka ze schodami, przy niej od wschodu małe pomieszczenie sklepione kolebką krzyżową. Za nim jest duża izba. Od zachodu są trzy małe izdebki.

Druga kanonia, drewniana, z 1. połowy XIX wieku została rozebrana w latach 90. XX wieku.

W dawnej szkole parafialnej (ul. Mariacka), murowanej, wniesionej zapewne w 1787, częściowo przekształconej w XIX wieku i po 1968 mieści się obecnie kancelaria parafii katedralnej.


           Dawny dom księży emerytów (tuż obok dzwonnicy) został wybudowany w latach 1701 - 1724. Drugie piętro nadbudowano po pożarze w 1863 roku. W latach 1820 - 1903 mieściło się tu seminarium duchowne, obecnie Instytut Teologiczny im. Wincentego Kadłubka.

Budynek jest barokowy, murowany i otynkowany, podpiwniczony. Ma rzut zbliżony do kwadratu. Elewacje są siedmio- i sześcioosiowe, rozczłonkowane pilastrami toskańskimi w wielkim porządku (do wysokości pierwszego piętra), przy narożach parzystymi. Między pilastrami biegną odcinki gzymsu kordonowego. Prostokątne okna mają uszate, profilowane obramienia. Na osi budynku znajduje się marmurowy, barokowy portal – uszaty, profilowany, z przerwanym przyczółkiem. W nadprożu tablica erekcyjna oraz herby kapituły i Kościesza ks. Rościckiego.

Układ wnętrz jest trzytraktowy, częściowo (zwłaszcza na piętrze) przekształcony. W przyziemiu na osi, od frontu znajduje się korytarz sklepiony kolebkowo-krzyżowo. Załamuje się on pod kątem prostym i biegnie ku północy wzdłuż osi podłużnej budynku. Większość pomieszczeń przyziemia i niektóre na piętrze sklepione są kolebkowo-krzyżowo lub kolebkowo z lunetami. Jedna z salek przyziemia nakryta jest belkowanym stropem z sosrębem, na którym widnieje herb Kościesza z literami ks. Rościckiego i datą 1719.

W murze zamykającym posesję od ul. Długosza znajduje się brama o koszowym wykroju.


źródła

1. Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko i M. Arszyński, Warszawa 1995

2. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III – woj. kieleckie, z. 11 – powiat sandomierski, Warszawa 1962

3. J. Zub, Sandomierz. Katedra, Tarnobrzeg 2000

Komentarze obsługiwane przez CComment