Kościół

           położony jest na wzgórzu Kolegiackim, orientowany, gotycki z barokowymi przekształceniami i wyposażeniem. Murowany z cegły, ze szczegółami konstrukcyjnymi i dekoracyjnymi z ciosu. Zewnętrzna okładzina ceglana pochodzi z 1888 roku.

Korpus ma trzynawowy, halowy. Nawy boczne są znacznie węższe od głównej. Prezbiterium równe jej szerokością i wysokością. Ma ono trzy przęsła, dwa wschodnie są płytsze, z nieco późniejszym, trójbocznym zamknięciem. Wzdłuż prezbiterium od północy, w przedłużeniu nawy bocznej znajduje się piętrowa, równa mu wysokością przybudówka. Mieści ona w przyziemiu dwie zakrystie z 2. połowy XIV wieku (od zachodu wikariacką, od wschodu kanonicką) a na piętrze kapitularz. Przy niej, od wschodu jest wieloboczna, zaokrąglona przybudówka z 1679, ze schodami do kapitularza.

Przy prezbiterium od południa, w przedłużeniu nawy bocznej, znajduje się równa z nią wysokością i nieco szersza kaplica pod wezwaniem Najświętszego Sakramentu, o ściętym narożniku południowo-zachodnim. Za nią, przy wschodnim przęśle prezbiterium jest dawna zakrystia mansjonarska (obecnie skład), znacznie niższa, zamknięta od wschodu trójbocznie. Przy nawie od zachodu wznosi się piętrowa kruchta. Przy nawach bocznych wbudowane są między skarpy niskie, płytkie przybudówki, osłaniające dawne wejścia: od południa kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP, od północy kruchta.

Na zewnątrz ściany opięte są dwu- i trójuskokowymi skarpami (przy skarpie od północy znajdują się kręcone schody na poddasze), ujednolicone okładziną ceglaną z malowanymi na czarno główkami. Cokół jest kamienny, z profilowanym gzymsem. W elewację północną, przy styku nawy bocznej z kaplicą mansjonarską wmurowane są ciosy kamienne, może z pierwotnego, romańskiego kościoła.

Fasada jest trójdzielna (jej część środkowa przesłonięta kruchtą), z oknami w partiach bocznych, zwieńczona barokowym, otynkowanym szczytem z detalami z kamienia kunowskiego. Szczyt jest oddzielony belkowaniem i cokołem. Ujęty w spływy wiążące go z flankującymi, czworobocznymi wieżyczkami, rozczłonkowany parami pilastrów, zwieńczony trójkątnym frontonem. Pośrodku szczytu znajduje się arkadowa wnęka w pilastrowym obramieniu, z przerwanym przyczółkiem. W przyczółku kartusz z herbem kapituły, poniżej kartusz z herbem Łabędź biskupa Andrzeja Trzebickiego. Na frontonie stoi rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem i po bokach kamienne wazony. Wieżyczki mają arkadowe otwory w pilastrowych obramieniach, zwieńczone są barokowymi hełmami z latarniami.

Kruchta jest barokowa, wtórnie oblicowana cegłą, ujęta lizenami i zwieńczona trójkątnym frontonem. Na osi znajduje się kamienny, barokowy portal (1672) z arkadowym otworem, który ujęty jest kolumnami dźwigającymi belkowanie i przerwany, wolutowy przyczółek. W przyczółku kamienny kartusz z herbem Hołobóg fundatora, ks. Wojciecha Lipnickiego. Po bokach zwieńczenia w murze są nisze z późnobarokowymi rzeźbami świętych Piotra i Pawła (2. połowa XVIII wieku). Kiedyś było tu główne wejście do kościoła, obecnie od strony północnej. W kruchcie znajduje się zejście do katakumb.

Z pomieszczenia ponad kruchtą widoczne są pozostałości gotyckiej dekoracji fasady – szeroki kamienny fryz z maswerkami wypełnionymi malowanymi rozetami. Po bokach są lizeny zwieńczone kamiennymi, ostrołukowymi wnęczkami z resztkami kwiatonów. Z lewej strony fragment wyłamującego się gzymsu kordonowego. Powyżej – widoczne z chóru muzycznego – okrągłe, rozglifione okno wypełnione ciosową, maswerkową rozetą.

Ściana zakrystii ma podziały ramowe, w ścianie kapitularza są skarpy połączone górą przesklepieniami. Okna w korpusie są wąskie, ostrołukowe, obustronnie rozglifione, w prezbiterium dwudzielne. Korpus nakryty jest niskim, dwuspadowym dachem o jednej kalenicy, kryjącym również kaplicę Najświętszego Sakramentu i kapitularz. Nad wschodnim przęsłem prezbiterium dach jest niższy.

Wewnątrz nawa główna oddzielona jest od bocznych smukłymi, czworobocznymi filarami ciosowymi, które połączone są ciosowymi, ostrołukowymi gurtami arkad. Nawy i prezbiterium nakryte są kamiennymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, z rzeźbionymi zwornikami o heraldycznej dekoracji. Spływy żeber przechodzą w wiązkowe, profilowane służki. Służki w nawach są nadwieszone, z głowicami o rzeźbionej dekoracji roślinnej i zwierzęcej. Filary opasane u nasady arkad gzymsami z rzeźbioną dekoracją roślinną. Układ służek w zachodnim przęśle prezbiterium (dłuższym) świadczy o jego pierwotnym zamknięciu ścianą prostą. Cegły w trójbocznym zamknięciu mają odmienne wymiary, wysklepki są grubsze, profil kamieniarki podwójnie wklęsły. Przebudowa musiała nastąpić przed 1434 (z tego czasu pochodzą bizantyńsko-ruskie malowidła).

Na sklepieniu prezbiterium są trzy płaskorzeźbione zworniki z dekoracją roślinną (rozeta, maska w wieńcu z liści dębowych, krzyż na tarczy w analogicznym wieńcu) i jeden z orłem w tarczy herbowej (herb ziemi krakowskiej i jednocześnie Królestwa Polskiego). W nawie głównej zworniki z głową Chrystusa oraz herbami ziem: wieluńskiej, kaliskiej i łęczyckiej. W nawie południowej – z herbem Rusi, głową „dzikiego męża” (maską) w wieńcu z liści dębowych, orłem, herbami ziemi sandomierskiej i sieradzkiej. W nawie północnej – z głową Kazimierza Wielkiego (herb ziemi dobrzyńskiej), dwa z rozetami i dwa nowsze, puste. Jak pisze J. Zub, program dekoracji zworników miał zapewne odzwierciedlać ówczesną ideę Królestwa Polskiego zjednoczonego pod berłem Kazimierza Wielkiego.

Tęcza podkreślona jest ostrołukowym gurtem. W dwóch oknach w południowej ścianie prezbiterium (zamurowanych po dostawieniu kaplicy) zachowały się pozostałości kamiennych maswerków.

Kaplica Najświętszego Sakramentu otwarta jest do nawy południowej smukłą, półkoliście zamkniętą arkadą, oddzielona kutą kratą z około 1768 roku. Jej dwa wyodrębnione przęsła, połączone arkadowym otworem, nakryte są sklepieniami żaglastymi z 1748 (obniżonymi w stosunku do poprzednich, z początku XVII wieku).

Zakrystie w swojej pierwotnej szerokości nakryte są sklepieniami krzyżowo- żebrowymi ze zwornikami. W latach 1792 - 1794 każde przęsło zostało poszerzone o głęboki aneks, powstały między znacznie przedłużonymi skarpami. Aneksy te są wydzielone ostrołukowymi gurtami i sklepione zaostrzoną półkolebką.

Kapitularz nakryty jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym sprzed 1663 roku. Kruchta od zachodu i pomieszczenie nad nią oraz kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP sklepione są kolebkowo-krzyżowo. W składziku i kruchcie północnej są stropy.

Filary międzynawowe obudowane są z trzech stron (niezajętych przez ołtarze) barokowymi ramami z 2. połowy XVII wieku, o bogatej dekoracji snycerskiej, z gzymsami, płomienistymi wazami i kartuszami (częściowo rokokowymi). W ramach tych znajdują się obrazy Chrystusa, Matki Boskiej, apostołów i papieży przeważnie z 2. połowy XVII wieku.

Ściany naw bocznych obudowane są barokową boazerią (1712 - 1717) o podziałach architektonicznych, zwieńczoną bogatym, przełamującym się belkowaniem z wydatnym gzymsem. Pary pilastrów ujmują związane z boazerią konfesjonały, rozdzielające wielkie ramy obrazowe. Przy ścianach zachodnich z boazerią związane są ławy o bogatej, rokokowej dekoracji snycerskiej, wykonane przez Macieja Polejowskiego. Nad wejściem północnym jest ażurowa, akantowa arkada łącząca ramy boazeryjne, z herbem Brodzic i literami ks. Stefana Żuchowskiego (zapewne pomysłodawcy boazerii).

W ramach znajdują się obrazy pędzla Karola de Prevot (1708 - 1737), ukończone po jego śmierci przez Józefa Sroczyńskiego. Przy ścianach bocznych jest to cykl dwunastu obrazów przedstawiających męczenników właściwych dla poszczególnych miesięcy. Uzupełniają go cztery obrazy przy ścianie zachodniej, ukazujące rzeź ludności Sandomierza przez Tatarów w 1259, rzeź dominikanów sandomierskich we wnętrzu kościoła św. Jakuba (także w trakcie najazdu tatarskiego), żydowski mord rytualny z 1710, wysadzenie zamku sandomierskiego wraz z załogą przez Szwedów w 1656 roku. W mniejszych ramach nad konfesjonałami również są obrazy Karola de Prevot.

Przejścia w kościele ujęte są w liczne portale. Dawne zewnętrzne od zachodu i północy (oba obecnie w kruchtach) oraz od południa (obecnie do kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP) są gotyckie, z 3. ćwierci XIV wieku, kamienne, ostrołukowe, profilowane, w dole obmurowane. Zachowały się górne części bogato laskowanych ościeży, z głowicowymi fryzami pokrytymi rzeźbioną dekoracją liściastą, oraz (w portalach bocznych) profilowane archiwolty.

Z kaplicy Najświętszego Sakramentu do składu prowadzi portal gotycki (zapewne przeniesiony), z około 2. połowy XIV wieku, ostrołukowy, profilowany. W nim żelazne, gotyckie drzwi. Między prezbiterium a zakrystią jest portal wczesnobarokowy (około 1640), z czarnego marmuru – prostokątny, uszaty, profilowany, z gzymsem i rytym herbem Hołobóg.

Z nawy do kruchty zachodniej prowadzi portal barokowy (około 1670 - 1680), murowany, z parami kolumn na wydatnych cokołach i trójbocznie zamkniętym otworem. Z zakrystii wikariackiej do kanonickiej – portal barokowy (3. ćwierci XVII wieku), z marmuru dębnickiego, prostokątny, uszaty, z przerwanym przyczółkiem. Z kaplicy Najświętszego Sakramentu do prezbiterium – portal późnobarokowy (1768), z marmuru dębnickiego, bogato profilowany, z muszlą w przyczółku. Między nawą północną a zakrystią jest portal barokowy, z czarnego marmuru, arkadowy, ujęty w kolumny dźwigające belkowanie z przerwanym przyczółkiem. Z zakrystii na schody do kapitularza wiodą gotyckie drzwi z ozdobną, gotycką, ażurową kołatką.

Ściany prezbiterium pokryte są malowidłami bizantyjsko-ruskimi z 1. połowy (najpewniej lat 30.) XV wieku, autorstwa malarzy z kręgu włodzimiersko-halickiego. J. Zub podaje, że za ich twórcę uważa się bliżej nieznanego Hayla, malarza królewskiego. Polichromia ta powstała w kręgu mecenatu Władysława Jagiełły. To jeden z największych i najcenniejszych przykładów (nielicznych) tego typu dekoracji w Polsce. Została ona zatynkowana w 1713, po częściowym zniszczeniu. Była odkrywana stopniowo od 1887 (po przypadkowym odsłonięciu) do 1932 roku. W latach 1932 - 1934 została gruntownie odsłonięta i zakonserwowana przez Juliana Makarewicza, znacznie przemalowana i uzupełniona w dolnych częściach ścian.

Freski te tworzą bogaty program obrazujący sceny z życia Maryi i Chrystusa, rozwinięty w czterech poziomach na polach wszystkich przęseł i sklepienia prezbiterium. W zamknięciu prezbiterium są postacie proroków, poniżej prostokątne sceny Ofiarowania w świątyni, Obrzezania, Spotkania przed Złotą Bramą, Przemienienia Pańskiego, Biczowania, Szymona Cyrenejczyka pomagającego nieść krzyż. Na sklepieniu zamknięcia jest przedstawienie Chrystusa w otoczeniu cherubinów i serafinów oraz dwu postaci królewskich (Salomon, Dawid?).

Na ścianach bocznych, w górze są ostrołukowe pola z postaciami ewangelistów i proroków, Wniebowstąpieniem, Chrystusem w Ogrójcu. Poniżej prostokątne, z licznymi scenami obrazującymi nauczanie, mękę, śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa. W przęśle zachodnim widnieje – wyróżniająca się spośród pozostałych wielkością – wielofiguralna scena Zaśnięcia Maryi.

Pozostałe przęsła sklepienia pokrywa polichromia Juliana Makarewicza, nawy polichromia Jana Bukowskiego z lat 1935 - 1939.

Ołtarz główny został wykonany w Czernej, zapewne w 1755/56, przez kamieniarza Tomasza Góreckiego, może według projektu Franciszka Placidiego. Części drewniane rzeźbił Władysław Ludwig. Ołtarz jest późnobarokowy, z czarnego marmuru dębnickiego inkrustowanego paczółtowickim. Ujęty w pary białych kolumn dźwigających przerwany przyczółek, w którym umieszczona jest drewniana grupa Trójcy Św. W polu głównym obraz Narodzin Matki Boskiej pędzla Józefa Buchbindera (1895). Tabernakulum jest drewniane, rokokowe, z figurkami aniołków, w tle haftowana kotara z 1. połowy XVIII wieku.

Ołtarze boczne (osiem), znajdujące się po bokach tęczy i przy filarach międzynawowych, analogiczne parami, zostały wykonane w latach 1771 - 1773 przez Macieja Polejowskiego. Mają bogatą, rokokową architekturę i dekorację snycerską, z alegorycznymi posągami kobiecymi oraz rzeźbami puttów. Dekorację ołtarzy przy tęczy uzupełniają alegoryczne posągi Kościoła i Synagogi.

Część obrazów w ołtarzach jest im współczesna (zamówione w 1776 w Rzymie, być może u Tadeusza Kuntze-Konicza), część starsza, pozostałe z XIX wieku. W ołtarzu lewym przy tęczy jest XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w zwieńczeniu obraz Chrystusa Boleściwego z tego samego okresu, w srebrnej sukience sprzed 1774 roku.

Ambona z 1759 ma wczesnorokokową dekorację snycerską, na baldachimie rzeźbę Dobrego Pasterza. Dwie chrzcielnice z czarnego marmuru są barokowe.

Chór muzyczny i organy, barokowe zostały ufundowane przez ks. Sebastiana Kokwińskiego, wykonane w latach 1694 - 1697 przez Andrzeja Nitrowskiego z Gdańska, a ukończone przez Mateusza Brandtnera z Torunia, później pozłocone. Chór jest drewniany, wsparty na dwóch filarkach, wysunięty półkoliście na nawę. Parapet ma falistą linię, jest bogato rozczłonkowany. Przy filarkach dostawione rzeźby Dawida grającego na harfie i św. Cecylii oraz putta, dłuta Macieja Polejowskiego (1772 - 1773). Podwójny prospekt organowy ma bogatą dekorację snycerską, przeważnie akantową.

Drewniane stalle po obu stronach prezbiterium są wczesnobarokowe (J. Zub – późnorenesansowe), z około 1640 roku. W trakcie ich restauracji w 1934 dodano między innymi przednie rzędy siedzisk. Zaplecki rozczłonkowane są parami kolumn, zwieńczone wydatnym gzymsem z konsolkami i kartuszami.