Kościół pod wezwaniem św. Eliasza i klasztor karmelitów bosych w Czernej
Kościół i klasztor w Czernej zostały ufundowane jako erem (klasztor pustelniczy) przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową, wojewodzinę krakowską, wdowę po Mikołaju Firleju, w 2. ćwierci XVII wieku.
Kościół wraz z jednym skrzydłem klasztornym wybudowano w latach 1631 - 1640 (według M. Pielesza budowa kościoła rozpoczęła się w 1629). Budowa klasztoru została ukończona w ciągu kilku następnych lat. W 1805 zniesiono wielką klauzurę i dopuszczono wiernych obojga płci do uczestnictwa w nabożeństwach w kościele (dotychczas zarezerwowanych tylko dla pustelników). W 1807 erem zamieniono na konwent. W 1945 upaństwowiono klasztorne lasy.
Zespół jest usytuowany na skalistym wzgórzu. Jest on jednolity architektonicznie, odznacza się oryginalnym rozplanowaniem całości. Klasztor jest złożony z czterech skrzydeł, tworzących regularny czworobok (77 x 70 m). Pośrodku tego czworoboku (zgodnie z regułą zakonu) jest kościół na rzucie krzyża łacińskiego, związany ze skrzydłami klasztornymi za pośrednictwem budynków umieszczonych w przedłużeniu jego ramion. W ten sposób wydzielono cztery wirydarze. Do szczegółów architektonicznych i wyposażenia wnętrza (portale, ołtarze, nisze po bokach ołtarzy, kandelabry, balustrada) zastosowano obficie czarny marmur dębnicki, którego łomy w 1631 podarowała klasztorowi fundatorka.
Kościół jest wczesnobarokowy, orientowany, z krótkim, jednoprzęsłowym prezbiterium, transeptem i dwuprzęsłową nawą. Wewnątrz ściany rozczłonkowane są lizenami, w skrzyżowaniu nawy i transeptu zdwojonymi, ponad którymi jest belkowanie, ożywione tryglifami. W ścianach bocznych prezbiterium oraz czołowych transeptu są marmurowe nisze sklepione konchowo. Kościół jest przykryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, na gurtach. Jedynie w skrzyżowaniu nawy i transeptu jest ono krzyżowe, a w ramionach transeptu kolebkowe. Sklepienie pokrywa dekoracja stiukowa w formie figur geometrycznych.
W przedłużeniu prezbiterium jest chór zakonny, izolowany od reszty, nakryty sklepieniem klasztornym. Od wschodu jest z nim połączona wieża, w części dolnej czworoboczna, w górnej ośmioboczna, nakryta cebulastym hełmem z latarnią. W przedłużeniu ramion transeptu znajdują się dwa duże wnętrza, nakryte sklepieniami klasztornymi z lunetami. Południowe przeznaczone jest na zakrystię, północne na składzik.
Architektura zewnętrzna kościoła jest skromna. Pod dachem biegnie belkowanie z gzymsem podpartym konsolkami. Na skrzyżowaniu dachów wznosi się barokowa wieżyczka na sygnaturkę. Kościół nie ma fasady, opasany jest czworobokiem klasztoru.
We wschodnim murze prezbiterium są dwa portale z herbem Topór - uszate, ze spłaszczonymi przyczółkami. Nad przyczółkami są uszate nasadniki-relikwiarze, flankowane wolutami i zwieńczone przerwanymi przyczółkami na tryglifowych konsolach. Brak fasady rekompensuje imponujący portal wejściowy od środka kościoła - marmurowy, barokowy, z około 1640 roku. Tworzą go dwie kolumny na cokołach z jońskimi głowicami, dźwigające regularne belkowanie z przerwanym przyczółkiem. Pośrodku przyczółka widnieją herby Topór oraz dwugłowy orzeł Tęczyńskich i Firlejów. Na fryzie jest tablica w wolutowym obramieniu, z łacińskim napisem upamiętniającym erekcję konwentu.
Ołtarze w kościele są marmurowe, wczesnobarokowe. Ołtarz główny został wykonany w warsztacie włoskich artystów Bartłomieja Stopano i Szymona Spadi w Dębniku, poświęcony w 1640 roku. Ujęty jest w architekturę kolumn z głowicami jońskimi na podwójnych cokołach, dźwigających regularne belkowanie z przerwanym przyczółkiem. Znajduje się w nim obraz Anioła karmiącego św. Eliasza, namalowany przez Tomasza Dolabellę. Tabernakulum z czarnego i różowego marmuru ma kształt centralnej świątynki. Misterne antepedium zdobione jest rytą dekoracją roślinną, imitującą wzór tkaniny. W predelli i na cokołach kolumn ołtarza znajduje się w sumie osiem barokowych, marmurowych relikwiarzy świętych męczenników, w kształcie sarkofagów. Przy ołtarzu stoją dwa wczesnobarokowe, marmurowe świeczniki.
Dwa ołtarze boczne, Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Teresy z Ávili (w ramionach transeptu) poświęcono w 1657 roku. Formą przypominają one ołtarz główny - dwie kolumny z korynckimi kapitelami na tle pilastrów, na podwójnych cokołach, podtrzymują regularne belkowanie z przerwanymi, uszatymi przyczółkami i owalnymi nasadnikami z krzyżem w zwieńczeniach. Obraz Matki Bożej Szkaplerznej, namalowany na miedzianej blasze w 1. połowie XVIII wieku jest kopią wizerunku Matki Bożej Śnieżnej z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie. W ołtarzach bocznych są także antepedia z rytą dekoracją naśladującą tkaniny.
W kaplicy św. Jana od Krzyża jest marmurowy ołtarz, konsekrowany w 1720 roku. W nim obraz św. Jana od Krzyża, namalowany na blasze miedzianej (XVIII wiek). Mensę zakrywa antepedium jak w wyżej wymienionych ołtarzach. Przy wejściu jest marmurowa, barokowa kropielniczka i barokowy krucyfiks. W neobarokowej kaplicy św. Rafała Kalinowskiego (zbudowano ją w latach 1981 - 1983) znajduje się stalowy ołtarz-sarkofag ze szczątkami świętego. Są na nim płaskorzeźbione sceny z jego życia.
W kościele znajdują się marmurowe płyty nagrobne: Agnieszki z Tęczyna Firlejowej (zm. 1644), Wawrzyńca Gembickiego (zm. 1652) - kanonika krakowskiego, członków zakonu (nad wejściem do krypty). Oprócz tego marmurowe tablice pamiątkowe: z okazji poświęcenia kościoła, poświęcenia ołtarza głównego, tablica wskazująca na przywileje związane z tym ołtarzem, na pamiątkę poświęcenia ołtarzy bocznych, wyliczająca nabożeństwa, jakie mają być odprawiane za fundatorkę.
W chórze zakonnym, na ścianie prezbiterium jest marmurowy ołtarz, wczesnobarokowy (poświęcony w 1657), z barokową rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego i antepedium jak wyżej. W lunecie nad wejściem obraz Matki Boskiej jako opiekunki zakonu karmelitańskiego (1788). Na zewnętrznej ścianie po stronie chóru jest pięć marmurowych tablic z nazwiskami zmarłych zakonników (1673 - 1837).
W zakrystii jest marmurowy ołtarz, konsekrowany w 1690, z XVII-wiecznym obrazem św. Józefa i antepedium jak wyżej. Jest tu też barokowy konfesjonał, barokowy, marmurowy lawaterz oraz barokowe obrazy: portret Agnieszki Firlejowej, w całej postaci, z widokiem klasztoru w Czernej; św. Jan od Krzyża; św. Teresa od Jezusa; Zwiastowanie NMP (XVIII wiek). Z naczyń liturgicznych: barokowa monstrancja (początek XVIII wieku), trzy kielichy - jeden późnorenesansowy (około 1600) i dwa wczesnobarokowe, kadzielnica z wieczkiem wczesnobarokowym, marmurowy, barokowy relikwiarz w kształcie sarkofagu, barokowe, haftowane ornaty: trzy z XVII wieku i dwa z XVIII wieku; haftowane nakrycie na kielich, z wezwaniami litanii loretańskiej (XVIII wiek), haftowana bursa z XVIII wieku.
Klasztor jest piętrowy, prawie w całości podpiwniczony. Pierwotnie piętrowe było jedynie skrzydło zachodnie. W 1922 nadbudowano skrzydło południowe, w 1948 skrzydła wschodnie i północne. Skrzydła są jednotraktowe, z krużgankami od strony wirydarzy. Krużganki i pomieszczenia na parterze nakryte są sklepieniami kolebkowymi i klasztornymi. Z krużganków prowadzą wejścia do sieni dawnych cel pustelniczych. Na parterze w korytarzu i pustelniczych sionkach zachowały się marmurowe kominki w kamiennych obramieniach.
W krużgankach są galerie obrazów, między innymi Droga Krzyżowa z XVIII wieku, malowana prawdopodobnie przez Pawła Gołębiowskiego. Jego autorstwa są też prawdopodobnie inne obrazy znajdujące się w klasztorze: Drzewo rajskie z kolebką Niepokalanej na szczycie i wężem wokół pnia, bł. Orlando de Medici, Ofiarowanie NMP w świątyni, karmelita obejmujący krzyż - św. Jan od Krzyża, Niepokalana w otoczeniu aniołów depcze smoka oraz dwa niewielkie obrazki, przedstawiające św. Grzegorza Wielkiego i św. Onufrego, umieszczone w czytelni. W krużgankach pierwszego piętra w skrzydle południowym i zachodnim wiszą portrety zakonników i obrazy świętych z XVII - XIX wieku. Jest tu między innymi wizerunek założyciela polskiej prowincji karmelitów bosych, o. Didacusa Hurtados da Mendosa oraz pierwszego karmelity Polaka, o. Andrzeja od Jezusa (Stanisława Brzechwy).
Inne ważniejsze obrazy: Ekstaza św. Teresy od Jezusa (1754), malowany przez Pawła Gołębiowskiego (dawniej w ołtarzu bocznym); Ecce Homo (1821), malowany przez Ferdynanda Kuhna w Krakowie. Do tego między innymi dwa zegary szafkowe (na jednym napis Jan Melchior Vusin in Raab), zegar ścienny z emaliowanym herbem Topór (XVII wiek).
W skrzydle zachodnim jest obszerny refektarz. Są w nim obrazy między innymi Matki Bożej adorującej śpiące Dzieciątko Jezus (płótno z XVI wieku szkoły niderlandzkiej) oraz Chrystus przy słupie z 1928, pędzla wybitnego symbolisty Wlastimila Hofmana. Na piętrze skrzydła zachodniego mieści się biblioteka z 25 tysiącami książek wydanych po 1801 oraz ponad 3 tysiącami starodruków. W klasztorze jest też muzeum.
Na osi skrzydła zachodniego, na parterze jest sień prowadząca do głównych drzwi kościoła. Portal główny, od zachodu, jest marmurowy, wczesnobarokowy. Prostokątne wejście, świetlik ponad nim i okno na pierwszym piętrze ujęte są we wspólną ramę, dekorowaną załamanymi wolutami i obeliskami. W trójkątnym przyczółku właściwego portalu jest kartusz z herbem Topór.
Przy klasztorze od południa znajduje się cmentarzyk, używany od 1845 roku. Jest tu między innymi klasycystyczny nagrobek Aleksandra Błędowskiego (zm. 1831) - generała wojsk polskich, z piaskowca i czarnego marmuru, w kształcie sarkofagu zwieńczonego rzymskim hełmem. Wykonany został przez Ferdynanda Kuhna. Dawna mała klauzura zamknięta jest od północy murowaną bramą, ujętą w woluty, z tablicą wymieniającą nazwisko fundatorki Agnieszki Firlejowej i datę wykonania (1640) oraz z herbem Tęczyńskich. W trzech narożach cmentarzyka znajdują się kapliczki: z barokową rzeźbą św. Teresy od Jezusa, z płaskorzeźbą św. Marii Magdaleny pochodzącą z kaplicy dawnego eremitarza, ze statuą św. Józefa wykonaną w XIX wieku.
Obok klasztoru, od północy jest studnia z lat 1644 - 1651, wykuta w litej skale. Na ośmiu murowanych filarach jest kopulasty dach z latarnią. Przy drodze wiodącej do klasztoru stoi posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem, kamienny, zapewne barokowy (nakrycie ma nowsze), a w pobliżu bramy krucyfiks z 1830 roku.
Właściwe wzgórze klasztorne i sąsiednie od wschodu, po drugiej stronie rzeczki Eliaszówki pokrywa las. Kościół i klasztor wraz z lasem pierwotnie otoczone były murami dawnej, wielkiej klauzury, wykończonymi w 1672 roku. Obecnie są one w wielu miejscach znacznie uszkodzone. Oba wzgórza połączone były dawniej mostem na arkadach (1671 - 1695). Od 1889, z powodu daleko posuniętego zniszczenia, nie jest on używany. W lesie na obu wzgórzach znajdowało się pierwotnie dwanaście domków pustelniczych z kaplicami (eremitarz), zbudowanych w XVII wieku. Z nich wszystkich zachowały się ruiny pustelni św. Agnieszki (odbudowano ją w latach 60-tych XX wieku) oraz mniejsze lub większe ślady pustelni: św. Abrahama Patriarchy, św. Jana Chrzciciela, Wniebowzięcia Matki Boskiej i św. Józefa.
O pracowała Marta Goździk
źródła:
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. 1 - woj. krakowskie, z. 4 - powiat chrzanowski, Warszawa 1952
2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014