Kościół Stygmatów św. Franciszka i klasztor bernardynów w Alwerni

          Zespół klasztorny w Alwerni został ufundowany przez Krzysztofa Piotra Korycińskiego z Pilczy – późniejszego kasztelana wojnickiego i starostę gniewkowskiego. Malownicze miejsce, w którym go ulokowano, nawiązuje do toskańskiego Alverno (dziś La Verna) we Włoszech, gdzie św. Franciszek z Asyżu miał otrzymać stygmaty – ta nazwa się przyjęła. Wokół klasztoru wyrosła z czasem rzemieślnicza osada, która w XVIII wieku wydzieliła się ze wsi Poręba-Żegota, a nazwę wzięła od bernardyńskiego konwentu. Podczas II wojny światowej Niemcy urządzili w klasztorze więzienie.

          Pierwszy, drewniany kościół wystawiono w 1616 roku. Obecny, murowany pochodzi z lat 1630 - 1676 (w 1630 rozpoczęto budowę prezbiterium, w 1637 korpusu, kopułę nad skrzyżowaniem nawy i transeptu ukończono w 1676). Budowa przeciągnęła się, bo Krzysztof Koryciński zmarł w 1636, a jego syn wszedł w konflikt z zakonem.

          Kościół jest jednonawowy, z transeptem i krótkim, półkoliście zamkniętym prezbiterium, zwróconym ku południowi. Pomiędzy prezbiterium i lewym ramieniem transeptu wybudowano w 1708 kaplicę Pana Jezusa, wykorzystując mury dawnej zakrystii. Od frontu wznosi się wieża (budowniczy Franciszek Urbańczyk z Chrzanowa) dobudowana w latach 1897 - 1900 (wysoka, niezharmonizowana z architekturą kościoła). Jest kwadratowa, nakryta smukłym, wysokim hełmem z latarniami. Sklepienia w prezbiterium i ramionach transeptu są kolebkowe, w nawie kolebkowe z lunetami na gurtach, na skrzyżowaniu nawy i transeptu jest kopuła na pendentywach. Na zewnątrz w tym miejscu wznosi się wieżyczka na sygnaturkę (1780) - czworościenna, z czworościennym hełmem o ściętych narożnikach. Hełm zwieńczony jest latarnią z kopułką. Pod kościołem znajdują się krypty grobowe.

           Wejście główne do kościoła prowadzi przez kruchtę w przyziemiu wieży. W kruchcie są dwa barokowe sarkofagi: Krzysztofa Korycińskiego (zm. 1636) i Jana Stanisława Korycińskiego (zm. 1661) - barokowe, z czarnego marmuru, w kształcie trumny. Nad nimi epitafium Franciszka Szwarcenberga-Czernego (zm. 1764) z czarnego marmuru dębnickiego. Ma ono charakter „wiszącego nagrobka”, tzn. występuje tu motyw katafalku z herbem, a powyżej, wśród stylizowanych panopliów, mieści się tablica z długą inskrypcją.

           Ściany trójprzęsłowej nawy rozczłonkowane są pilastrami o kapitelach pseudokompozytowych. Kapitele, ozdobione ornamentem rocaille, dźwigają belkowanie. Chór muzyczny na arkadzie ożywiony jest rokokowym kartuszem z godłem franciszkanów. Parapet ma drewniany, rokokowo-klasycystyczny (1790). Posadzka, pochodząca sprzed 1797, ułożona jest w kratkę z czarnego i białego marmuru. Boczne wejście do kościoła zdobi kamienny portal pochodzący z grobowca Eleonory Karwickiej, który znajduje się na zewnątrz.

           Kaplica jest kwadratowa, nakryta kopułą na pendentywach z latarnią. Ozdabia ją rokokowa dekoracja stiukowa w postaci kartuszy z emblematami Męki Pańskiej i owali z wizerunkami ewangelistów (1748). Portal okalający wejście do kaplicy (1712) jest marmurowy, uszaty, w nim żelazna krata.

             Ołtarz główny i cztery boczne są rokokowe, z XVIII wieku. Wszystkie w kolorze ochry, ze złoconymi rzeźbami świętych i detalami. W ołtarzu głównym znajduje się wczesnobarokowy krucyfiks z 1624, pochodzący ze starego kościoła. Dawniej ołtarz oddzielał część prezbiterium przeznaczoną na chór zakonny. Został przesunięty w głąb, aby ustawić ołtarz soborowy. Dwa ołtarze boczne znajdują się w transepcie. Po prawej stronie ołtarz z obrazem Matki Boskiej Piekarskiej zwanej też Alwernijską, sprzed 1616 roku. Na ścianie prawej części transeptu wisi obraz św. Franciszka adorującego krzyż. Po lewej stronie transeptu jest ołtarz Pana Jezusa, a na ścianie barokowa płaskorzeźba św. Anny Samotrzeć, pochodząca z konwentu w Przyrowie. Dwa pozostałe ołtarze boczne znajdują się w nawie. Po prawej stronie ołtarz św. Antoniego, ze znacznie starszym, pochodzącym z pierwotnego kościoła, wizerunkiem świętego (około 1633). Po lewej stronie ołtarz św. Franciszka - w polu głównym obraz stygmatyzacji świętego namalowany przez Antoniego Józefa Dombrowskiego (1767).

           Tuż obok wmurowano w ścianę klasycystyczny nagrobek Aleksandra (zm. 1806) i Urszuli z Wielopolskich (zm. 1803) Szembeków, właścicieli Alwerni - z czarnego marmuru i stiuku. Przedstawia on umieszczoną na wolutowym cokole trumnę, z napisem i tarczą herbową. Obok siedzi żałobnica ubrana à la antique, z głową wspartą na splecionych na trumnie rękach. Całość uzupełniają urna i obelisk, na których zawieszono owalne, malowane na blasze portery małżonków. Naprzeciwko znajdują się epitafia Aleksandra i Teresy z Jordanów Łaszkowskich (połowa XVIII wieku) - z kamienia i marmuru, z malowanymi portretami zmarłych, barokowe.

           Na mensach ołtarzy bocznych, w oszklonych szafeczkach, są drewniane, późnobarokowe posążki: św. Anny Samotrzeć, św. Franciszka otrzymującego stygmaty, św. Antoniego Padewskiego, Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, św. Jana Nepomucena oraz Boże Narodzenie z figurek woskowych, w szatach z tkanin. Ołtarz w kaplicy jest marmurowy, barokowy (1712). Znajduje się w nim cudowny obraz Pana Jezusa Miłosiernego Ecce Homo, według tradycji przywieziony do Polski z Konstantynopola (XVII wiek). W narożnikach nawy bocznej ustawiono figury pochodzące z ołtarzy zlikwidowanych w połowie XX wieku (jeszcze wg Katalogu Zabytków... ołtarzy bocznych było sześć).

            Ambona z rzeźbionymi postaciami siedzących zakonników jest rokokowa (2. połowa XVIII wieku). Organy są współczesne, zastąpiły one te z 1789, zbudowane przez organmistrza Jakuba Stankiewicza z Zatora. Stacje Drogi Krzyżowej wyrzeźbione w drewnie lipowym pochodzą z początku XX wieku. Oprócz wymienionych wyżej w kościele znajdują się marmurowe nagrobki i epitafia innych dobrodziejów klasztoru: Antoniego i Katarzyny Fiałkowskich, Salomei Dobrzańskiej, Franciszka Szembeka (XIX wiek). Na zewnątrz jest pomnik nagrobny Eleonory Karwickiej (zm. 1846) - z marmuru i stiuku, neogotycki (prawdopodobnie dzieło Parysa Filippiego), z rzeźbą klęczącej pokutnicy.

              Pierwotny budynek klasztoru z 1616 był niewielki, drewniany. Obecny, murowany pochodzi z lat 1625 - 1656, został nieco podwyższony w 1889 i 1903 roku. Jego dzisiejsza forma pochodzi z czasu restauracji w tych latach.

           Przylega on do kościoła od zachodu. Jest piętrowy, podpiwniczony, zgrupowany dookoła prostokątnego wirydarza. Od południa ma dwa ryzality. Wewnątrz, dookoła wirydarza, są krużganki, na parterze sklepione kolebkowo z lunetami, na piętrze kolebkami transwersalnymi. Na parterze, w ryzalicie przylegającym do kościoła mieści się zakrystia. Przy bramie wjazdowej jest nieduży budynek zwany opatówką - powstał on jako dom zajezdny dla gości, dziś mieści Gminne Centrum Informacji. W jednej z cel na parterze (dawniej karcer) zachowały się resztki polichromii: na sklepieniu Oko Opatrzności w otoczeniu główek aniołków, w lunecie Stygmatyzacja św. Franciszka, na ścianach draperie oraz widok kościoła i klasztoru. W zakrystii znajdują się portrety rodziny Korycińskich: Krzysztofa i jego żony Anny z Odrowążów (zm. 1640), ich syna Jana Stanisława i córki Doroty (zm. 1667). Na wyposażeniu: barokowy krucyfiks, monstrancja z posążkiem św. Jana Kapistrana w stylu tzw. rejencji (1739), haftowane ornaty z XVIII wieku. W innych pomieszczeniach klasztornych znajdują się barokowe lub o cechach barokowych obrazy Świętych.

            Przed kościołem od wschodu jest placyk (dawny cmentarz), w latach 1897 - 1901 obwiedziony murem. Na słupkach dwóch bram stoją kamienne posągi czterech ewangelistów (1758), pochodzące z kaplic, które znajdowały się w pobliskim lesie. Pośrodku placyku wznosi się kamienny krucyfiks z 1758 roku.

                                                           Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. 1 - woj. krakowskie, z. 4 - powiat chrzanowski, Warszawa 1952

2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014