Zespół klasztorny oo. pijarów w Hebdowie
W XII wieku rycerze Strzeżysław z Sulimów i Wrocisław z Gierałtów ufundowali w Brzesku - Hebdowie pierwszy w Polsce zespół klasztorny dla zakonu norbertanów (premonstratensów). Władzy opata hebdowskiego podlegały wszystkie (późniejsze) męskie i żeńskie klasztory norbertańskie w Polsce. Jednym z kolejnych opatów (w latach 30-tych XVIII wieku) był też Józef Andrzej Załuski, współzałożyciel słynnej Biblioteki Załuskich w Warszawie.
W 1819 zaborca rosyjski rozwiązał zakon norbertanów, jego majątek przejął skarb państwa. Samuel Bogumił Linde wywiózł wtedy z Hebdowa część księgozbioru (znajdowała się tu jedna z najbogatszych bibliotek zakonnych w Polsce) do organizowanej w Warszawie Biblioteki Publicznej, część zaginęła. Od 1949 w zespole klasztornym rezydują ojcowie pijarzy.
W skład zespołu wchodzą:
● kościół Wniebowzięcia NMP wzniesiony w XIII wieku w stylu wczesnogotyckim, murowany i orientowany. Został on gruntownie przebudowany na przełomie XVII i XVIII wieku. Od zachodu wzniesiono dwie czworoboczne, dwukondygnacyjne wieże (w 1859 nadbudowano trzecią kondygnację, do wysokości 45 m), przesłaniają one pierwotną fasadę. Korpus świątyni przebudowano na trójnawowy, typu bazylikowego. Do gotyckiego prezbiterium dobudowano w latach 1692 - 1727 późnobarokową kaplicę oratoryjną. Do nawy głównej – chór z organami. Dach jest dwuspadowy, jednokalenicowy, z barokową wieżyczką na sygnaturkę. Zachowały się gotyckie podziemia i krypty. Wyposażenie kościoła jest w większości późnobarokowe z elementami klasycystycznymi.
Wejście do kościoła otacza wczesnobarokowy, kamienny portal z herbem Suchekomnaty i inicjałami opata Ludwika Stempkowskiego (XVII wiek). W przedsionku znajdują się marmurowe epitafia dobroczyńców klasztoru, rodziny Szwykowskich (XVIII wiek). Wejście do nawy głównej okala portal klasycystyczny – z czarnego marmuru, z herbem Junosza opata Załuskiego.
Prostokątne prezbiterium wzniesione w 2. połowie XIII wieku jest dwuprzęsłowe, nakryte dwoma polami sklepień krzyżowo-żebrowych. Gurt jest wsparty na barokowych pilastrach. Na przełomie XVII/XVIII wieku mury prezbiterium zostały podniesione do wysokości ścian korpusu. Pozostałość po pierwotnym zwieńczeniu murów to fryz z cegieł układanych rębem ukośnym od południa (przykryty tynkiem) oraz ślady pierwotnych szczytów na ścianie tęczowej i zamykającej prezbiterium.
Na jednej ze ścian prezbiterium widoczne są fragmenty odsłoniętych malowideł (w ciągu ośmiu wieków powstało ich sześć warstw). W prezbiterium znajduje się też portret św. Józefa Kalasancjusza, założyciela zakonu pijarów oraz dwa epitafia z czarnego marmuru: barokowe opata Ludwika Stempkowskiego (zm. 1664) oraz późnobarokowe opata Michała Józefa Wilkowskiego (zm. 1727) – z portretem namalowanym na blasze.
Kaplica wybudowana na przedłużeniu prezbiterium jest kwadratowa, z trzema absydami: wieloboczną od wschodu i półkolistymi od południa i północy. Wewnątrz pilastry, które podtrzymują wydatne belkowanie. Nad nim wznosi się kopuła na pendentywach, z latarnią. Czasza kopuły zdobiona jest stiukowymi dekoracjami w formie ram z profilowanych listew, puttami z pękami kwiatów oraz medalionami z malowidłami wyobrażającymi między innymi osiem błogosławieństw. W pendentywach widnieją alegoryczne postacie przedstawiające cztery strony świata. W kaplicy dominuje wystrój rokokowy i, podobnie jak w nawie głównej, barwy zielono-złote. Autorem polichromii jest XVIII-wieczny krakowski malarz Andrzej Radwański. Okna mają uszate obramienia.
Pod kaplicą, w podziemiach, znajduje się dawne oratorium zakonne, zbudowane na takim samym planie. Łączy się ono korytarzem z kryptą grobową zakonników. Na kolebkowym sklepieniu oratorium widnieją uformowane w tynku czaszki i piszczele. Zachowały się tu fragmenty późnobarokowej polichromii przedstawiającej między innymi Ukrzyżowanie.
Nawa główna rozczłonkowana jest pilastrami i belkowaniem o fryzie tryglifowym. Przykrywa ją sklepienie kolebkowe z lunetami na gurtach, pod sklepieniem obiega ją gzyms zwieńczony ozdobną drewnianą galeryjką. Od niższych naw bocznych oddzielona jest arkadami filarowymi (po trzy z każdej strony). Nad półkolistym łukiem tęczy wisi późnobarokowe malowidło przedstawiające Chrystusa Ukrzyżowanego na tle Kalwarii. Na zachodniej ścianie nawy, nad organami, malowane medaliony ze świętymi norbertańskimi, również późnobarokowe. Sklepienia w nawach bocznych są krzyżowe.
Ołtarz główny (w głównej absydzie) jest barokowy, ozdobiony lustrami i marmoryzacją na srebrze. Znajduje się w nim najcenniejszy hebdowski zabytek – gotycka figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus (przełom XIV/XV wieku), zwana Matką Boską Hebdowską, wyrzeźbiona w drewnie lipowym przez nieznanego artystę. Maryja jest przybrana w haftowane złotem szaty na wzór hiszpański. Rzeźba jest zaliczana do madonn typu krakowskiego. Ma 124 cm wysokości. Na zasuwie znajduje się późnobarokowy obraz Przemienienia Pańskiego. Tabernakulum jest rokokowe, w kształcie owalnej świątynki utworzonej z kolumn i baldachimu.
Nad łukiem oddzielającym główną absydę umieszczona jest złocona gloria z symbolem imienia Maryi w otoczeniu aniołów i chmur, po bokach na postumentach złocone postaci świętych Augustyna i Norberta. W absydzie północnej jest późnobarokowy ołtarz z obrazem Archanioła Gabriela w scenie Zwiastowania. W absydzie południowej – ołtarz z obrazem św. Rafała Archanioła w scenie biblijnej z rodziną Tobiasza. Po obu stronach prezbiterium stoją klasycystyczne stalle z malowidłami na zapleckach, przedstawiającymi apostołów, oraz drewniane świeczniki, bogato rzeźbione, z herbem Junosza.
W ołtarzu bocznym (XVIII wiek) znajduje się późnobarokowy krucyfiks i obraz św. Norberta depczącego heretyckie księgi. Obok ołtarza stoi marmurowa chrzcielnica z koroną (1971). Na ścianie lewej nawy barokowy obraz św. św. Piotra i Pawła pochodzący z rozebranego kościółka w Starym Brzesku. Malowidło okalają rzeźbione w drewnie ornamenty.
W drugim ołtarzu bocznym znajduje się gotycki obraz Matki Boskiej Starobrzeskiej (około 1460) – w typie Hodegetrii, malowany temperą na desce. Odkryto go w 2008, podczas prac konserwatorskich, pod obrazem XIX-wiecznym.
Po lewej stronie ołtarza, przy prezbiterium, jest klasycystyczna ambona. Po prawej – renesansowy, marmurowy nagrobek opata Melchiora Olszewskiego (zm. 1619). Przy filarach oddzielających nawę główną od bocznych cztery klasycystyczne ołtarzyki (po 1792) z wizerunkami świętych. W nawie głównej cztery późnobarokowe konfesjonały przeniesione z kościoła w Starym Brzesku.
W zachodniej części nawy głównej, nad wejściem, dwudzielny prospekt organowy – barokowy (2. połowa XVII wieku), wybitne dzieło snycerskie. 26-głosowe organy zdobią postaci króla Dawida i aniołów grających na instrumentach muzycznych. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch filarach podtrzymujących wybrzuszony, bogato rzeźbiony parapet.
W zbiorach kościelnych znajduje się między innymi ornat z połowy XV wieku (z wyhaftowanymi postaciami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i świętych), monstrancja barokowa i w stylu regencji (1725) oraz późnobarokowa puszka. Cenna jest także późnogotycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego (początek XVI wieku).
Na placu przykościelnym stoi późnobarokowa, kamienna figura św. Norberta na postumencie – święty w stroju biskupim depcze po głowach pokonanych pogan.
● klasztor – murowany, piętrowy, jednotraktowy, częściowo podpiwniczony, został wybudowany w latach 1644 - 1664, z wykorzystaniem części starszego budynku. Przylega on do kościoła od strony południowej, a pozostałymi trzema skrzydłami zamyka prostokątny wirydarz. Piwnice są ceglane, ze sklepieniem kolebkowym. Przez zakrystię kościoła wchodzi się na klasztorny krużganek na parterze (zachodnie skrzydło krużganku nadbudowano o piętro w nowszych czasach). Stąd przez kamienny portal do położonego w południowym skrzydle refektarza. Na jego sklepieniu znajduje się dekoracja w formie figur geometrycznych z profilowanych listew. Na ścianach oraz w polach figur sklepiennych barokowa i rokokowa polichromia, między innymi Boże Narodzenie, pokłon Trzech Króli, Ostatnia Wieczerza, wizerunek św. Norberta, postacie symbolizujące cztery pory roku i herb Suchekomnaty. Pomieszczenia na parterze mają sklepienia kolebkowe z lunetami lub krzyżowe, na piętrze – przeważnie stropy. W całym budynku jest w sumie sześć portali – wczesnobarokowych, kamiennych, uszatych.
Po lewej stronie zespołu stoi murowany, piętrowy (z dwukondygnacyjną nadbudową od południa) budynek z połowy XVIII wieku – dawny spichlerz klasztorny. Ma on rzut wydłużonego prostokąta, zwrócony jest frontem na wschód. Pomieszczenia wewnątrz nakryte są drewnianymi sufitami, trzy izby w południowej części parteru mają sklepienia krzyżowe. W dachu jest rząd charakterystycznych wystawek.
źródła:
1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 1 – woj. krakowskie, z. 8 – powiat miechowski, Warszawa 1953
2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014