Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Matki Boskiej i św. Michała Archanioła w Haczowie

Parafia w Haczowie została założona w 1388 przez Władysława Jagiełłę.

            Obecny kościół, zbudowany zapewne w 2. połowie XV wieku, poświęcony został w 4. ćwierci XV wieku. Od 1631 stanowił własność mansjonarzy krośnieńskich. Był restaurowany i przekształcany kolejno: po 1624 (dobudowano wieżę od zachodu i soboty), 1699 (założenie wewnętrznych lisic w prezbiterium), 1720, w latach 1784 - 1789 (między innymi zmiana formy dachu od północy, wymiana desek stropu, wprowadzenie fasety, ustawienie słupów podtrzymujących zaskrzynienia, powiększenie zakrystii, przebudowa sobót), 1864 (wzmocnienie ścian lisicami), w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej.

          W 1944 wybudowano obok nowy kościół parafialny, murowany. Częściowo przeniesiono do niego wyposażenie ze starego. W 1957 w drewnianym kościele przeprowadzono badania archeologiczne i odsłonięto pochówki z przełomu XV/XVI wieku. Od 1958 trwał jego generalny remont - kościół stał się filią Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. W 1980 został ponownie przejęty przez parafię. Ostatni remont (wymiana gontowego pokrycia dachu) został przeprowadzony w 2006. W 2003 kościół w Haczowie został umieszczony (wraz z kościołami w Binarowej, Bliznem, Dębnie Podhalańskim, Lipnicy Murowanej i Sękowej) na liście światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO.

           Kościół położony jest na skarpie nad Wisłokiem. Jest poźnogotycki, największy z kościołów drewnianych z tego czasu w Polsce, z zachowanym oryginalnym systemem konstrukcyjnym. Orientowany, o konstrukcji zrębowej, z podwaliną na kamiennej podmurówce. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie, przy nim od północy znajduje się prostokątna zakrystia. Korpus ma rzut kwadratu, przy nim od północy jest prostokątna kaplica grobowa Matki Boskiej Bolesnej, wzniesiona przed 1784 rokiem. Pomiędzy kaplicą i zakrystią jest kwadratowy skarbczyk, dodany przed 1789. Od zachodu wznosi się wieża na rzucie kwadratu (pierwotnie była połączona z korpusem tylko w jego dolnej części). Wokół kościoła są szerokie, niskie soboty (podcienia). Pod prezbiterium znajduje się murowana krypta z dwoma pomieszczeniami sklepionymi kolebkowo.

            Więźba dachowa jest gotycka, storczykowa, z usztywnieniem wzdłużnym, z zachowanymi znakami montażowymi. Ściany zewnętrze kościoła częściowo są wzmocnione lisicami, obite gontem. Ściany kaplicy są oszalowane deskami. Okap dachu przy prezbiterium i południowej ścianie nawy jest wsparty na profilowanych belkach, podtrzymywanych przez fazowane i profilowane wsporniki. Cztery z nich, w południowej ścianie prezbiterium, są rzeźbione w kształcie twarzy ludzkich (jedyne takiego rodzaju w Polsce). Okna są prostokątne, z wielokwaterową stolarką (nie są pierwotne, ich kształt, zbliżony do otworów okiennych w kaplicy, świadczy o tym, że zostały one w tym czasie przekształcone). W nawie są dwa okrągłe okna (po 1624 zaszalowane).

          Wysoki dach dwuspadowy, wspólny dla nawy i prezbiterium, od północy przechodzi nad zakrystię. Jest pobity gontem. Południowa część nawy pokryta jest odrębnym daszkiem pulpitowym. Wieżyczka na sygnaturkę (wykonana zapewne po 1624) jest barokowa, sześcioboczna z latarnią, zwieńczona kopułką, kryta blachą. Dach nad kaplicą jest dwuspadowy, pobity gontem.

           Wieża o gęstej konstrukcji słupowej ma pochyłe ściany obite gontem i nadwieszoną izbicę. Jest ona oszalowana deskami, u dołu ma ozdobną koronkę. Z każdej strony ma po cztery okienka. Nakryta jest dachem namiotowym, pobitym gontem. Przechodzi on w ośmioboczną, barokową latarnię zwieńczoną kopułką i pobitą blachą. Na południowej ścianie wieży, pod izbicą, umieszczona jest drewniana tarcza zegarowa oraz data 1864, odnosząca się zapewne do remontu wieży.

           Soboty są wsparte na słupach z zastrzałami, połączonych balustradą z desek. Są w nich dwie bramki (od południa i zachodu) z mieczowaniami o zadaszeniach wyższych od dachów sobót. Dachy sobotów pobite są gontem. Od południa do nawy prowadzi późnogotycki portal, współczesny kościołowi - ostrołukowy, fazowany, z drzwiami z tego samego okresu, z ozdobnymi okuciami i resztą gotyckiego okucia zamkowego. Portal od zachodu jest prostokątny (dodany zapewne po 1624).

           Wewnątrz kościół jest nakryty płaskim stropem z wydatną fasetą. W nawie strop ma zaskrzynienia wsparte na czterech słupach oraz na fazowanych kroksztynach przyściennych. W pozostałych pomieszczeniach są płaskie stropy. Belka tęczowa jest fazowana, wsparta na kroksztynach. Chór muzyczny pochodzi z lat 1784 - 1789, jest późnobarokowy, z wybrzuszonym na osi parapetem, podtrzymywany przez dwie kolumny.

          Na ścianach nawy są liczne daty i napisy: na północnej podwalinie 1720, na belkach zrębu nawy od południa napisy odnoszące się do powodzi i daty: 1670, 1713, 1774, 1806, 1864. Na ścianie południowo-wschodniej nieczytelny napis sangwiną i data 1748.

           Wewnątrz zachowała się oryginalna, XV-wieczna polichromia. Na ścianach prezbiterium jest pięć zacheuszków w kształcie równoramiennych krzyży, w wieńcach z wici roślinnej (4. ćwierć XV wieku), widocznych spod malowideł z 1494 roku. W prezbiterium i nawie słabo czytelna polichromia z 1494 (przysłonięta częściowo późniejszą, z 1789, przemalowaną w 1. połowie XIX wieku). Została ona odkryta w 1955 (był to przełomowy moment w badaniach nad średniowieczną, drewnianą architekturą kościelną w Polsce), dalsze fragmenty odsłonięto w latach 1959 - 1960.

           Jest ona późnogotycka, o układzie strefowym - w dolnej strefie jest kotara, w górnych sceny figuralne i postacie świętych w obramieniach. W prezbiterium na ścianie północnej jest Upadek pod krzyżem, Pojmanie, Ukrzyżowanie (zachowana postać żołnierza). Na ścianie wschodniej napis (częściowo zatarty), po bokach dwie postacie Świętych (częściowo zachowane), nad nimi święci biskupi: Stanisław (zachowana laska pastorału i postać Piotrowina) i Mikołaj (zachowane skrzydła, łeb wilka i fragment pastorału). Na ścianie południowej Koronacja Matki Boskiej, św. Michał Archanioł (zachowane skrzydło i szala wagi z klęczącą postacią zmarłego), Zabójstwo św. Stanisława (zachowany klęczący przed ołtarzem biskup, król Bolesław, diakon i rycerz ze świty króla) oraz dwaj nierozpoznani święci.

          W nawie na ścianie północnej jest św. Krzysztof (zachowana jedna noga oraz woda z rybami i potworkami), św. Zofia z córkami, dwie sceny nieczytelne (zachowana dłoń i fałdy szat). Na ścianie wschodniej św. Maria Egipcjanka, na ścianie południowej św. Małgorzata i scena nieczytelna (zachowane fragmenty szat i posadzka). Ponadto zachowało się pięć luźnych desek z malowidłami patronowymi (2. połowa XV wieku), zapewne z dawnego stropu. Na dalszym etapie konserwacji deski te zostały ponownie wmontowane w strop, a malowidła uzupełnione.

          Aktualne wyposażenie kościoła stanowią cztery rokokowe ołtarze, barokowy krucyfiks na tęczy, kamienna chrzcielnica z XVI wieku oraz kopia gotyckiej rzeźby Pietà (około 1400, oryginał w nowym kościele). W świątyni znajduje się też marmurowe epitafium Anny z Wybranowskich Trzebińskiej, kasztelanowej bielskiej (zm. 1763).

źródła:

1. Ryszard Brykowski, Uwagi o konstrukcji, etapach budowy i konserwacji gotyckiego, drewnianego kościoła w Haczowie [w:] „Ochrona Zabytków” 1966, nr 1

2. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.13 – woj. rzeszowskie, z.2 – powiat brzozowski, Warszawa 1974