Bazylika Grobu Bożego i dawny klasztor bożogrobców

          Klasztor Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego w Miechowie wraz z kościołem został ufundowany po 1169 przez Jaksę, księcia Szprewian i Stodoran, który w 1162 podróżował do Ziemi Świętej.

           Już od średniowiecza było to ważne sanktuarium. Kiedy Ziemia Święta została opanowana przez wyznawców islamu, kopia Grobu Chrystusowego w Miechowie stała się celem pielgrzymek z całej Europy. Bożogrobcy rozwinęli i upowszechnili liturgię i nabożeństwa pasyjne wcześniej w Polsce nieznane, w tym zwyczaj urządzania w kościele w Wielki Piątek Grobu Chrystusowego. W XVIII wieku prepozytowi generalnemu (przełożonemu klasztoru) w Miechowie podlegało 31 filialnych placówek bożogrobców w czterech prowincjach zakonnych w Polsce, jednak zakon coraz bardziej podupadał. Po kasacie w 1819 domu generalnego miechowski kościół stał się świątynią parafialną.

           Obecna, gotycka bryła kościoła pochodzi z przełomu XIV/XV wieku, z zachowanymi reliktami romańskimi z pierwszego trzydziestolecia XIII wieku. Korpus jest orientowany, trzynawowy typu bazylikowego, trójprzęsłowy. Prezbiterium również trójprzęsłowe, zamknięte trójbocznie. Znajdują się przy nim, w przedłużeniu naw bocznych, dwie kaplice. Od zachodu, po stronie południowej jest wieża. Z tyłu za wieżą do nawy południowej przylega kruchta.

             Niewykluczone, że pierwotny kościół (z 2. połowy XII wieku) został wzniesiony w rejonie obecnej kaplicy z ołtarzem NMP (tu zapewne pochowany został książę Jaksa z małżonką), choć jego śladów jak dotąd nie odnaleziono. Do niego dobudowano drugi - w ten sposób pierwotny kościół stał się kaplicą późniejszej bazyliki. Partie murów romańskich istnieją w zachodniej ścianie szczytowej oraz w ścianach bocznych prezbiterium i w zakrystii. Fasada zachowała się z cokołem, narożnymi lizenami w dolnej partii murów i nieznacznym cofnięciem środkowej części w górnej partii. Przetrwały ościeże półkoliście zamkniętego okna oraz koliste okienko z częściowo zrekonstruowaną po 1945 maswerkową rozetą. Do tego wtórnie użyte ciosy z fryzem arkadkowym w wieży.

            Kościół był przebudowywany w XIV, XVI i XVIII wieku. Po ostatnim wielkim pożarze przebudowano go w latach 1745 - 1802, wraz z bryłą klasztoru i tzw. zamkiem lub domem generała. Wnętrze kościoła zostało całkowicie zbarokizowane. Ściany wysokiego prezbiterium i nawy podzielono pilastrami i szerokim przełamującym się belkowaniem. Założono sklepienia oraz wykonano rokokową dekorację stiukową (lata 1765 - 1771, między innymi Wojciech Rojowski) - posągi apostołów i świętych przy filarach, ozdobne kartusze herbowe.

            Wydłużone, trójprzęsłowe prezbiterium (typowe dla świątyń konwentualnych) zamknięte jest wielobocznie. Jego ściany podzielone są gzymsem na dwie kondygnacje. Górna część jest rozdzielona pilastrami i balkonikami, dolna ma podziały ramowe.

            Nawę główną przykrywa sklepienie kolebkowe oparte na pojedynczych i podwójnych gurtach. Pod nim, między filarami, po obu stronach znajdują się kartusze herbowe z herbami, między innymi Szreniawa, Junosza, Ciołek, Gryf (herb fundatora) z krzyżem bożogrobców, Starykoń oraz herby Polski i Litwy. W posadzce jest wejście do lochów i krypt grobowych. Po południowej stronie nawy jest wejście prowadzące na piętro, gdzie w dawnym pomieszczeniu skarbca zgromadzono klasztorną bibliotekę. Chór muzyczny na ścianie zachodniej jest wsparty na czterech opilastrowanych filarach o falistej linii, ozdobionych rokokową ornamentyką. Organy w typie barokowo-klasycystycznym.

            Pod chórem, w półkoliście sklepionej niszy znajduje się malowidło ścienne datowane na 3. ćwierć XIV wieku, odkryte po II wojnie światowej, Przedstawia ono grupę Ukrzyżowania (Chrystus jest przybity do tzw. żywego krzyża) oraz rycerza - prawdopodobnie Jaksę, fundatora konwentu.

            Pod posadzką nawy północnej znajduje się krypta grobowa, w której złożono szczątki Samuela Nakielskiego (1584 - 1652), zakonnika, autora historii konwentu. Z nawy północnej prowadzi wejście do maleńkiej kaplicy św. Antoniego.

            Kwadratowa, późnobarokowa kruchta została wzniesiona w 1771 roku. Ma ona dwie, przeprute arkadami kondygnacje, ścięte narożniki, nakryta jest płaską kopułą z obeliskiem na szczycie. Na zewnątrz, we wnękach znajdują się barokowe rzeźby Ofiarowania i św. Jadwigi Śląskiej, a na wysokich cokołach figury świętych Piotra i Pawła oraz dwóch aniołów. W południowym i wschodnim wejściu są kute, żelazne drzwi z miedzianymi płytami repusowanymi w motywy religijne.

           Czworoboczną i wyniosłą, pierwotnie obronną więżę z ciosów kamiennych wzniesiono przy kościele w 1397 roku. W czasie odbudowy po pożarze z 1745 zamieniono ją na dzwonnicę. W 1791 zyskała ona charakterystyczne zwieńczenie - hełm w kształcie globu ziemskiego, ze złoconym krzyżem bożogrobców po stronie południowej i figurą Chrystusa Zmartwychwstałego na szczycie. Znajdująca się w środku kaplica św. Marii Magdaleny ma sklepienie gwiaździste. Jej ściany zdobią freski z XV wieku, przedstawiające sceny z życia pustelników. Pod wieżą są krypty grobowe.

            Wyposażenie wnętrza jest w większości rokokowe (około 1765 - 1781), z obfitą dekoracją rzeźbiarską. Ołtarz główny autorstwa Wojciecha Rojowskiego jest rokokowo-klasycystyczny, z wielofiguralną rzeźbą Zmartwychwstania w polu środkowym (postacie Chrystusa, aniołów i strażników grobu). Pomiędzy kolumnami flankującymi centralną część ołtarza stoją figury Marii Magdaleny, Marii matki Jakuba, Salome i anioła. W zwieńczeniu jest rzeźba Boga Ojca adorowanego przez grupę aniołów. Rokokowe tabernakulum w formie miniaturowej świątyni, z dwoma aniołami po bokach, umieszczone jest na tle kotarowej ściany w stylu regencji. W ścianie tej znajduje się weneckie lustro.

            Dwa ołtarze boczne przy tęczy (po lewej św. Jakuba Apostoła Mniejszego, po prawej św. Augustyna) są rokokowe, z płaskorzeźbionymi scenami z udziałem świętych. Po lewej stronie nawy głównej znajduje się ołtarz świętych Piotra i Pawła, po prawej - ołtarz św. Jana Nepomucena. W obu ołtarzach również są płaskorzeźbione sceny.

            W nawie południowej jest ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej z obrazem w metalowej, barokowej sukience. Z boku nawy południowej - ołtarz z rokokowym obrazem F. Smuglewicza przedstawiającym św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. W nawie północnej, w nastawie ołtarza Świętego Krzyża znajduje się krucyfiks z 1. połowy XVI wieku. W drugim ołtarzu umieszczono obraz św. Anny i Najświętszej Maryi Panny pędzla F. Smuglewicza. W kruchcie jest ołtarz z krucyfiksem, późnobarokowymi posągami Matki Boskiej Płaczącej i świętych Piotra i Pawła. Ołtarz w kaplicy św. Marii Magdaleny z obrazem św. Barbary pochodzi z kościoła cmentarnego.

            Chrzcielnica z repusowaną srebrną pokrywą jest barokowa. Rokokowa ambona autorstwa F. Smuglewicza pochodzi z 1777 roku. W jej czterech narożach umieszczeni zostali Ewangeliści. Na płycinach są złocone płaskorzeźby, przedstawiające Chrystusa Dobrego Pasterza, wygnanie kupców ze świątyni i łódź Piotrową. W zwieńczeniu anioł trzymający tablice Mojżeszowe. W prezbiterium stoją dębowe stalle, ozdobione płytko rytą snycerką barokową oraz tron prepozytów miechowskiej kapituły, z herbem bożogrobców na oparciu.

            W kościele znajdują się liczne marmurowe portale. W wieży jest barokowy, z czarnego marmuru, z epitafium i portretem Macieja Łubieńskiego (XVI - XVII wiek), prepozyta miechowskiego. W kruchcie barokowy, z Gryfem i krzyżem bożogrobców w zwieńczeniu. Wejście główne, z kruchty do nawy południowej wiedzie przez portal klasycystyczny, ozdobiony epitafium i portretem na blasze prepozyta Floriana Buydeckiego (XVIII wiek). Wyjście do ogrodu plebańskiego w ścianie nawy północnej prowadzi przez klasycystyczny portal, z epitafium i portretem prepozyta Mateusza Buydeckiego (XVIII wiek). Niszę z wejściem do klasztornych krużganków w ścianie nawy północnej zdobi portal wczesnorenesansowy (1534), z napisem ku pamięci Tomasza Bylicy z Olkusza, prepozyta i restauratora kościoła. Obok tego wyjścia wisi symboliczny, klasycystyczny nagrobek księcia Jaksy, z czarnego marmuru dębnickiego. Został on ufundowany przez ostatniego generała zakonu Tomasza Nowińskiego w 1802 roku. Wejście z prezbiterium do zakrystii ozdobione jest portalem z herbem bożogrobców oraz mitrą i pastorałem. Od południa, z babińca - przedsionka wejściowego do prezbiterium prowadzi barokowy portal ozdobiony epitafium i portretem na blasze prepozyta Jakuba Radlińskiego (XVIII wiek). Od północy (z przedsionka zakrystii) - barokowy portal ozdobiony epitafium i portretem prepozyta Stanisława Stępkowskiego (XVIII wiek).

            Najcenniejszymi eksponatami w skarbcu kościelnym są dary prepozyta Andrzeja Batorego, królewskiego bratanka, późniejszego kardynała: późnogotycki kielich (około 1500, typu węgierskiego), srebrny relikwiarz w kształcie kaplicy Grobu Bożego w Jerozolimie, ofiarowany Batoremu przez św. Karola Boromeusza (1584) oraz dwuramienny, kardynalski srebrny krzyż procesyjny o formach wyraźnie jeszcze gotyckich. Jest tu również kilkadziesiąt dalmatyk, kap i ornatów (XVI -XVIII wiek), infuły proboszczów generalnych oraz kilkanaście obrazów, w tym portrety generałów zakonu.

            Gmach klasztoru został wybudowany w latach 1385 - 1397. Po pożarze w 1506 przebudowano go w duchu renesansowym (1. połowa XVI wieku). Po kasacie zakonu budynek został przeznaczony przez władze carskie na cele świeckie. Jest on czworoboczny, dwupiętrowy, otacza prostokątny wirydarz przylegający do zachodniej ściany kościoła. W przyziemiu znajdują się gotyckie krużganki, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Formy renesansowe mają jedynie zworniki w kształcie tarcz herbowych (z herbami Topór, Odrowąż, Łódź, Łabędź, Dołęga) i wsporniki. Pierwotny wygląd krużganków został zniekształcony przez domurowanie po ich wewnętrznej stronie (oprócz krużganka południowego) masywnych podpór. W północnym skrzydle znajduje się dawny karcer zakonny. Obramienia okienne od strony wschodniej mają rzeźbioną w kamieniu renesansową dekorację groteskową. Pierwotnie z krużganków był dostęp do wirydarza klasztornego.

            W wirydarzu, przy krużganku w 1525 wzniesiono gotycko-renesansową kaplicę Świętego Grobu, kwadratową, z kopułą. Jest to najstarsze w Polsce naśladownictwo architektoniczne grobu jerozolimskiego. Nie imituje gotycko-orientalnych form pierwowzoru, lecz jest jego odzwierciedleniem w stylu renesansowym. We wnętrzu mieszczą się Groby Chrystusa: w dolnej, kamiennej części - pierwotny, w górnej, drewnianej nadbudowie - barokowy. Dekoracja nawiązuje do zewnętrznej dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu oraz kaplicy Rucellai we Florencji.

            Od północy do prezbiterium bazyliki przylega tzw. zamek generałów zakonu, który pełnił kiedyś funkcję ich letniej rezydencji. Jego wschodnią, wydłużoną elewację zdobią parzyste pilastry. Mansardowy dach jest zamknięty po bokach szczytami o falistym wykroju. Najstarsza jest północna część budynku, z sienią przejazdową, prowadzącą na wewnętrzny dziedziniec klasztoru. Gmach był restaurowany po pożarach w XVI wieku. Po 1567 zamek stał się bezużyteczny, w związku z ustanowieniem komendatoryjnych przełożonych klasztoru, pełniących inne funkcje poza Miechowem. W końcu jednak wyremontowano go, a wnętrze otrzymało jednorodną, manierystyczną formę. Po pożarze w 1745 obiekt został odnowiony w stylu późnobarokowym.

            Najcenniejsza jest tzw. Sala Gryfowa na piętrze zamku, w której wisi ogromny, stiukowy herb Miechowa, powstały z połączonych herbów bożogrobców i fundatora klasztoru. Obecnie w zamku mieści się Muzeum Ziemi Miechowskiej. Poprzez bramę wjazdową łączy się on z murowanym, kamiennym ogrodzeniem, do którego w północno-wschodnim narożniku przylega wieloboczna, przysadzista, dekoracyjna baszta nakryta dachem namiotowym.

                                                                      Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. Jerzy Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, T. 1 - Małopolska, Warszawa 1985

2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014