Dzisiejsza data:

Kościół i klasztor benedyktynów w Tyńcu

Benedyktyni zostali sprowadzeni do Tyńca zapewne w 1044 przez Kazimierza Odnowiciela.

           W 1124 kościół poświęcił legat papieski. Od początku istnienia Tyniec miał rangę opactwa czyli niezależnego klasztoru. W średniowieczu stanowił strategiczną twierdzę, górująca nad przeprawą przez Wisłę. Około XV wieku w miejsce romańskiego wzniesiono kościół gotycki. Zespół był jeszcze kilkakrotnie przebudowywany i powiększany, między innymi w latach 1618 - 1622 (w stylu barokowym) i w połowie XVIII wieku, po zniszczeniach podczas konfederacji barskiej. W 1816 nastąpiła kasata klasztoru i konfiskata jego dóbr przez władze austriackie. Od pożaru w 1831 budynki popadały w ruinę. Benedyktyni osiedlili się tu ponownie w 1939, po wojnie rozpoczęli odbudowę swojej siedziby. Trwała ona aż do początku XXI wieku.

           Kościół i klasztor wzniesiono na szczycie skały wapiennej na prawym brzegu Wisły. Ufortyfikowane są one z trzech stron wałami z ziemnymi bastionami. Do tego u podnóża góry od południa obwiedzione murem z trzema okrągłymi basztami z XVIII wieku. Rozległy zespół budowli zajmuje całą platformę wzgórza o kształcie nieregularnego czworoboku.

           Na teren opactwa wchodzi się przez potężny, sklepiony korytarz bramny (z widocznymi strzelnicami kluczowymi) prowadzący na dziedziniec. Jest on przepruty w gmachu opatówki, tradycyjnie nazywanym ,,Zamkiem”, gdyż zanim stał się mieszkaniem opata, służył jako siedziba załogi fortyfikacji. Budynek opatówki jest gotycki (XV wiek), przebudowany w 1578 roku. Złożony z dwóch skrzydeł zestawionych pod kątem prostym. Są one piętrowe, jednotraktowe. Między skrzydłami jest trójkątny dziedzińczyk, zamknięty z trzeciego boku murem ze strzelnicami. Na murze wznoszącym się na krawędzi wzgórza są ślady przypartego do niego tzw. Starostwa. Od wschodu opatówka przylega do kościoła. Ścianę od strony dziedzińczyka zdobi fryz herbowy (Doliwa, Jastrzębiec i Orzeł) z XVI wieku.

Kościół śś. Piotra i Pawła

           W 2. połowie XI wieku mnisi zbudowali romańską, kamienną, trójnawową bazylikę (jej fundamenty odsłonięto w latach 60-tych XX wieku). Około XV wieku została ona rozbudowana w trójnawowy kościół halowy w stylu gotyckim. Z tej budowli zachowały się zamurowane, ostrołukowe okna z dekoracją maswerkową w południowej ścianie prezbiterium. Obecny wygląd kościoła, barokowy, jest wynikiem przebudowy rozpoczętej w 1618 oraz XVIII-wiecznego upiększania.

            Kościół jest orientowany. Prezbiterium jest długie, czteroprzęsłowe, zamknięte od wewnątrz wielobocznie. Korpus trzynawowy, bazylikowy, czteroprzęsłowy, z nawami bocznymi zredukowanymi do dwóch rzędów kaplic. Są to, z lewej strony: kaplica Niepokalanego Poczęcia, św. Scholastyki (założycielki zakonu sióstr benedyktynek), Chrzcielna, z prawej: kaplica Najświętszego Sakramentu, św. Benedykta, św. Anny.

            Fasada flankowana jest dwiema niskimi wieżami z prowizorycznymi daszkami, nałożonymi po pożarze w 1831 roku. W narożniku wieży południowej jest gotycka skarpa. Elewacje boczne są skromne, od północy oskarpowane, od południa zasłonięte klasztorem. Wygląd elewacji wschodniej (prezbiterium) pochodzi z końca XVIII wieku. Jest ona rozczłonkowana pilastrami i zwieńczona falistym szczytem, z dekoracją klasycystyczną.

           Wnętrze rozczłonkowane jest zdwojonymi pilastrami o rokokowych kapitelach. Przykryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, na gurtach. Dwie kaplice nakryto eliptycznymi kopułkami, pozostałe sklepieniami krzyżowymi. Sklepienie nawy pokryte jest dekoracją stiukową linearnogeometryczną. W kopułkach kaplic polichromia z 1754 autorstwa Andrzeja Radwańskiego. Filary, arkady i chór organowy projektował prawdopodobnie Bartolomeo Berecci, twórca kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Portal główny jest wczesnobarokowy, uszaty, z przerwanym przyczółkiem i tablicą na pamiątkę budowy (1642), ujęty dwiema skarpami z posągami śś. Piotra i Pawła. Portal prowadzący z prezbiterium do klasztoru także jest wczesnobarokowy (początek XVII wieku).

            Ołtarz główny, dwa ołtarze boczne, balustrady przed tęczą i przed wejściami z nawy do kaplic oraz portale między kaplicami, a także kropielnice i konfesjonały (barokowe, połowa XVIII wieku) zaprojektował - z czarnego marmuru dębnickiego - zapewne Franciszek Placidi.

          W ołtarzu głównym (w gotyckim zakończeniu prezbiterium) znajduje się obraz Trójcy Świętej adorowanej przez świętych Piotra i Pawła, autorstwa Andrzeja Radwańskiego. Złocone rzeźby czworga świętych po bokach obrazu są dłuta prawdopodobnie Franciszka Józefa Mangoldta. W prezbiterium stoją wczesnobarokowe (XVII-wieczne), drewniane stalle, z obrazami z życia św. Benedykta i dziejów zakonu na zapleckach. Nad stallami, na ścianie południowej widoczna częściowo zachowana XVI-wieczna polichromia. W zakrystii znajduje się marmurowy lawaterz z XVIII wieku.

           Drewniana, rokokowa ambona w kształcie łodzi piotrowej i czarno-złotej tonacji kolorystycznej (zapewne autorstwa F. J. Mangoldta) zdobiona jest motywem sieci oraz rzeźbą kroczącej po wodzie kobiety, alegorii wiary. W kościele znajduje się epitafium Stefana Stockiego (zm. 1689), burgrabiego krakowskiego - marmurowe, z bogatym obramieniem.

Klasztor

           Składa się ze skrzydła zachodniego, wschodniego, południowo-wschodniego i południowego oraz zamkniętych w środku krużganków. Czworobok krużganków (2. połowa XV wieku) otaczający kwadratowy wirydarz od północy przylega do kościoła. Krużganki są gotyckie, nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z ostrołukowymi oknami, od strony wirydarza oskarpowane. W północnym krużganku zachował się romański, dwu uskokowy portal oraz mur pierwotnego kościoła, odkryte w 1943 przez Adolfa Szyszko-Bohusza. Sklepienie w zachodnim ramieniu krużganków jest zdobione XVII-wieczną polichromią o motywach roślinnych. Południowe ramię krużganków zrekonstruowano w latach 60-tych XX wieku. Na jego ścianach umieszczono tablice kommemoracyjne z XVIII wieku.

            We wschodnim, parterowym skrzydle klasztoru znajduje się kapitularz sklepiony krzyżowo-żebrowo (XIV/XV wiek). Pokrywa go polichromia, między innymi XVII-wieczna, związana z życiem św. Benedykta, i starsza. Na jego ścianie zewnętrznej jest fragment polichromii gotyckiej z tarczą i narzędziami pracy. Do kapitularza przylega skarbczyk, ze zrekonstruowanym portalem z herbem Grzymała opatów Baranowskich. Dolne części zewnętrznych murów skrzydła wschodniego i zachodniego oraz fundamenty odbudowanego skrzydła południowego są romańskie.

             Skrzydło południowo-wschodnie i południowe zrekonstruowano w latach 1947 - 2008. Piętrowe skrzydło południowo-wschodnie, wzniesione zapewne w połowie XV wieku i przebudowane w dobie baroku, mieściło pierwotnie wielki refektarz, salę reprezentacyjną oraz mieszkania mnichów. Również piętrowe, dwutraktowe skrzydło południowe, dodane w tym samym okresie, pełniło w średniowieczu funkcję gospodarczą. Jest ono wysunięte ku zachodowi, zamyka od południa obszerny dziedziniec przed frontem kościoła i klasztoru. W obu skrzydłach są wnętrza sklepione kolebkowo z lunetami. Po dachem, od strony dziedzińca, biegnie gzyms lunetowy. Trzy portale są wczesnobarokowe, uszate, jeden ostrołukowy, fazowany. Po odbudowie z 1771 w skrzydle południowym umieszczono bibliotekę, którą potem, w 1831 strawił pożar. Dziś mieści się tu dom dla gości, muzeum i siedziba Benedyktyńskiego Instytutu Kultury.

            Na dziedzińcu klasztornym znajduje się głęboka, kamienna studnia z lat 20-tych XVII wieku, z drewnianą obudową (ośmioboczna altana na ośmiu słupach, z dwułuczami między nimi) i gontowym, późniejszym zadaszeniem. Poniżej wzgórza rozciąga się ogród, otaczający klasztor od południa, wschodu i północy. Do XIX wieku znajdowały się tu także dwa klasztorne browary i młyn.

                                                                        Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. 1 - woj. krakowskie, z. 6 - powiat krakowski, Warszawa 1951

2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014

Komentarze obsługiwane przez CComment