Kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej i klasztor klarysek w Starym Sączu
Klasztor w Starym Sączu został ufundowany w 1280 przez księżną Kingę, wdowę po Bolesławie Wstydliwym (późniejszą świętą). Została ona pierwszą ksienią (przełożoną) konwentu, tu zmarła w 1292 roku. Od czasu fundacji do I rozbioru Polski klasztor był właścicielem miasta i okolicznych dóbr (przekazanych przez fundatorkę). W 1766, po pożarze, który spustoszył konwent, podjęto jego odbudowę. W czasie rozbiorów sądeckie klaryski oparły się próbie kasaty ich zgromadzenia.
Rozległy zespół klasztorny został założony poza średniowiecznym układem miejskim, na skraju wzgórza opadającego do Dunajca. Składają się nań: kościół, klasztor oraz budynki mieszkalne i gospodarcze.
Gotycki, orientowany kościół wznoszono etapami od końca XIII wieku do około 1332 roku. Był on odbudowywany po pożarach z lat 1399 i 1410. W 1. połowie XVII wieku budynki konwentu przebudowano w stylu barokowym. Ostatnia faza przebudowy, istotna dla wyglądu kościoła, nastąpiła po pożarze w 1764 roku.
Prezbiterium kościoła jest dwuprzęsłowe, zamknięte trójbocznie, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym (z XIV wieku) z maswerkowymi wspornikami. Przy prezbiterium barokowa przybudówka. Nawa jest długa, pięcioprzęsłowa. Jej trzy przęsła zachodnie przedzielone są na dwie kondygnacje. Kondygnacja dolna ma sklepienia krzyżowo-żebrowe (z XV wieku?), wsparte pośrodku na ośmiobocznym filarze, tzw. palmowym. Mieści się tu przedsionek, a dwa przęsła od zachodu zostały wydzielone na kapitularz (dziś to ,,kamienna” zakrystia). Na piętrze jest oratorium zakonne z rokokowym wyposażeniem i chór muzyczny. Otwarte do nawy dwiema arkadami, przedsionek i kamienna zakrystia są najstarszymi częściami konwentu, pochodzą z przełomu XIII/XIV wieku. Szerokie i przysadziste gotyckie okno umożliwia kontakt głosowy między kościołem a oratorium mniszek. Organy na chórze muzycznym mają dwie klawiatury, jedną od strony klauzury, drugą na zewnątrz, przeznaczoną dla świeckiego organisty.
Pozostałe, wschodnie przęsła nawy są nakryte sklepieniem z połowy XVI wieku. Przy nawie od południa jest kaplica św. Kingi z XIV wieku. Po lewej stronie nawy piętrowa, późnobarokowa zakrystia z początku XVIII wieku, z półokrągłą klatką schodową. Do wnętrza kościoła prowadzi XVIII-wieczna kruchta.
Na zewnątrz prezbiterium i trzy zachodnie przęsła nawy opinają skarpy. W strzelistych gotyckich oknach zachowały się kamienne maswerki. Z 1. połowy XVII wieku pochodzi gzyms z kamiennymi konsolami, otaczający kościół oraz zdobione gzymsami i kulami zwieńczenia skarp. A także wygląd fasady - zwieńczonej dwukondygnacyjnym, manierystycznym szczytem. Fronton dekorowany jest płaskorzeźbą Trójcy Świętej oraz posągami św. Kingi i Bolesława Wstydliwego. Jego obecny wygląd jest wynikiem XIX-wiecznej rekonstrukcji według projektu Szczęsnego Morawskiego. Świątynię nakrywa wysoki, dwuspadowy dach, obniżony nad prezbiterium. Nad korpusem wznosi się wysmukła, późnobarokowa sygnaturka (1779), której autorstwo przypisuje się Franciszkowi Placidiemu, wybitnemu włoskiemu architektowi.
Wśród obfitego, barokowego i rokokowego wyposażenia kościoła wyróżniają się trzy stiukowe ołtarze w prezbiterium, wykonane w latach 1696 – 1699 w warsztacie Baltazara Fontany. W zwieńczeniu ołtarza głównego umieszczone jest stiukowe przedstawienie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, z teatralnie upozowanymi postaciami aniołów i puttami. W retabulum znajduje się Św. Trójca ze świętymi, trybowana w srebrnej blasze, z malowanymi jedynie twarzami (około 1700). W ołtarzach bocznych przy tęczy są wizerunki św. Klary i św. Antoniego Padewskiego, dzieła szwedzkiego artysty Karola Dankwarta. Kolejne dwa ołtarze boczne, XVII-wieczne, znajdują się w nawie. Po prawej - ołtarz św. Kingi, z czarnego marmuru, z dwoma obrazami fundatorki na wzorzystym, złotym tle (ten na zasuwie datowany jest na 1686). Po lewej - ołtarz z malowanym wyobrażeniem Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych i rzeźbioną grupą św. Anny Samotrzeciej w zwieńczeniu.
Barokowa ambona o bogatej dekoracji snycerskiej (Drzewo Jessego oplatające korpus i baldachim) została wykonana przez nieznanego artystę prawdopodobnie w 1671 roku. Rokokową polichromię wewnątrz kościoła wykonał w latach 1776 - 1778 Franciszek Derysarz. Jego autorstwa są również scenki zdobiące zaplecki stalli w oratorium (cykl chrystologiczny, a na przedpiersiach krajobrazy z widokami znanych małopolskich budowli), jak również Droga Krzyżowa w klasztorze.
Duże okno w marmurowej, barokowej oprawie z 2. połowy XVII wieku, opatrzone ozdobną kratą, otwiera się na gotycką kaplicę św. Kingi (pierwotnie p. w. NMP). Była ona prawdopodobnie zaplanowana jako kaplica grobowa fundatorki. Na barokowym ołtarzu stoi posąg św. Kingi w stroju królewskim z około 1470 roku. Poniżej, w przeszklonej wnęce, umieszczono srebrną trumienkę z relikwiami świętej, wykonaną w 1892 roku. W kaplicy są ponadto dwa boczne ołtarze z XVII wieku i dawny grobowiec św. Kingi (sprzed beatyfikacji), w kształcie tumby, z przełomu XVI/XVII wieku. Obok kraty tablica upamiętniająca królową Jadwigę, żonę Władysława Łokietka, która została pochowana w podziemiach kościoła.
Po zachodniej stronie kaplicy św. Kingi znajduje się pomieszczenie przeznaczone na spowiednicę, tzw. konfesjonał zakonnic. Ponad nim kaplica Loretańska, wzniesiona około 1664 roku. Nakryta jest ona płytką kopułą z okienkami w dolnej części, a na zewnątrz dachem namiotowym o falistych połaciach, z latarnią (zapewne również według projektu Franciszka Placidiego). Są tu dwa ołtarze. Barokowy ołtarz główny o trzech kondygnacjach, z grobem Chrystusa w mensie oraz boczny, rokokowy, z renesansowym, niewielkim tryptykiem, zapewne z XVI wieku (pośrodku Matka Boska z Dzieciątkiem, na skrzydłach dwóch świętych Janów, w zwieńczeniu anioł z chustą św. Weroniki, w predelli alabastrowe Zwiastowanie). Wisi tu także malowany na desce, pełen ekspresji obraz Misericordia Domini z około 1470, ze złotym tłem.
W kruchcie jest gotycka kropielnica (chrzcielnica) z XV wieku, z dekoracją maswerkową. Przy ścianach prezbiterium stalle i barokowe ławy z 2. połowy XVIII wieku, zdobione malowidłami przedstawiającymi sceny z życia franciszkanów. Ponadto w kościele znajdują się liczne, cenne sprzęty (między innymi szafa z 1621), cykle obrazów z XVII wieku poświęcone św. Kindze.
Uwagę zwracają drzwi do zakrystii z XVII-wiecznymi malowidłami: Podniesienie relikwii św. Stanisława przez książęcą parę Kingę i Bolesława Wstydliwego oraz Modlitwa św. Kingi o zwycięstwo wojsk Bolesława nad Jaćwingami.
Nad ostrołukową tęczą wisi barokowy krucyfiks (2. połowa XVII wieku). Portal wejściowy do kościoła pochodzi z XIV wieku. Obok wejścia, na murze umieszczono dwie renesansowe tablice epitafijne z czerwonego marmuru: Stefana (zm. 1627) i Jana (zm. 1631) Lipskich oraz współczesną tablicę upamiętniającą Józefa Paszkiewicza, szewca z zawodu, miłośnika historii Starego Sącza.
Średniowieczny, drewniany klasztor, miał pierwotnie murowaną jedynie celę św. Kingi. W latach 1601 - 1604 wystawiono nowe, murowane budynki, które zachowały się w tym samym kształcie do dziś. Piętro zostało nadbudowane około 1664 roku.
Budynek klasztoru przylega do kościoła od południa. Składa się z trzech skrzydeł z krużgankami wokół wirydarza. Czwarte skrzydło (północne) ograniczone jest do samego krużganka. Wszystkie wnętrza sklepione są kolebkowo. Prosta, funkcjonalna budowla ma skromne elementy dekoracyjne, jak ukształtowane w zaprawie gwiazdki i rozety. Wyróżniają się wnętrza „izby księskiej", refektarza - dekorowanego stiukami o motywach listwowych oraz tzw. izby o jednym słupie. Dziś to archiwum ze sklepieniem wspartym na parze jońskich kolumn, w przeszłości sala reprezentacyjna konwentu.
Wśród dzieł sztuki przechowywanych w klasztorze są między innymi relikwiarze świętej Kingi, w tym relikwiarz z kością przedramienia w kształcie ręki trzymającej pierścień (1891), relikwiarz na głowę (1879), relikwiarz z kręgiem szyjnym (prawdopodobnie z 1788); pamiątki po św. Kindze: ametystowy medalion oprawiony w pierścieniu, trzon pieczęci z kryształu górskiego, łyżeczka z agatu lub jaspisu ze srebrnym trzonem, kościana rękojeść sztyletu, zdobiona rzeźbą zwierzęcia z ludzką głową oraz medalion z antyczną gemmą i krucyfiksem; grupa rzeźb o tematyce pasyjnej (Ukrzyżowanie, Chrystus u słupa, Chrystus Frasobliwy, Chrystus w grobie) sygnowana przez Gabriela Padovano (XVII wiek); trzy graduały i antyfonarz z XIV - XV wieku, powstałe w kręgu franciszkańskich skryptoriów.
Przed kościołem od północy jest zewnętrzny dziedziniec, otoczony piętrowymi budynkami. Jest tu między innymi dom kapelana, zwany dziś Domem św. Kingi, wzniesiony w czasie przebudowy klasztoru w 1605 roku. Jego elewacje pokryte są dekoracją sgraffitową, naśladującą boniowanie. Fasadę budynku furty, usytuowanego po wschodniej stronie dziedzińca, poprzedza trójarkadowy, filarowy portyk. Wieńczy ją trójkątny szczyt z płytkimi wnękami, dekorowanymi sgraffitowymi postaciami Chrystusa, bł. Salomei, św. Franciszka, św. Klary i św. Kingi. Między nimi widać strzelnice kluczowe, przypominające o pierwotnym charakterze obronnym całego kompleksu. Wśród budynków jest też gmach dawnej szkoły żeńskiej, zamykający dziedziniec od wschodu.
Wjazd na dziedziniec jest od zachodu, przez bramę znajdującą się w dole czterokondygnacyjnej wieży. Wieża ma zrąb średniowieczny, została przebudowana na początku XVII wieku, jest zwieńczona barokowym hełmem z wysoką iglicą. Otwór bramny zdobi okazały boniowany portal kamienny, a sklepienie przejazdu pokrywa dekoracja sztukatorska.
Cały kompleks (wraz z budynkami gospodarczymi) otoczony jest murem obronnym, w dolnej partii średniowiecznym, podwyższonym (wraz z dodaniem strzelnic i sgraffita) na początku XVII wieku. W jego narożu południowym zachowała się cylindryczna baszta z dzwonowatym hełmem krytym ceramicznie, zakończonym latarnią.
źródła:
1. Jerzy Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, T. 1 - Małopolska, Warszawa 1985
2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014