Kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Tarnowie

Parafię w Tarnowie utworzono przed 1326 rokiem.

           Obecny, murowany kościół został wzniesiony około 1400 i jednocześnie podniesiony do godności kolegiaty. Domniemanym inicjatorem budowy był wojewoda krakowski, Spicymir. Od 1786 (po utworzeniu diecezji tarnowskiej) kościół jest katedrą, od 1972 ma tytuł bazyliki mniejszej. Był rozbudowywany w XV, XVI, XVIII i XIX wieku. Podczas późnogotyckiej przebudowy ukończonej około 1514 został wyposażony w bogaty detal architektoniczny, w poszczególnych członach założono różnorodne sklepienia. W latach 1889 - 1897 został gruntownie odrestaurowany i uzupełniony w stylu neogotyckim, według projektu Juliana Zachariewicza ze Lwowa.

            Jest on orientowany, ceglany, obecnie (wskutek rozbudowy) trzynawowy, typu bazylikowego. Prezbiterium jest węższe, zakończone wielobocznie. Od zachodu wznosi się kwadratowa, pięciokondygnacyjna wieża. Sklepienie w nawie głównej jest sieciowe, uzupełnione w 1890 roku. W prezbiterium, dwukrotnie przedłużanym w latach 1827 i 1890, sklepienie jest nowe. Neogotyckie jest zakończenie wieży od czwartej kondygnacji, wieżyczka schodowa, zakończenie wschodnie muru szczytowego nawy, zewnętrzna dekoracja architektoniczna kruchty południowej, zakończenie skarp i gzymsy u szczytu murów.

            Nawy boczne powstały z kolejno dobudowywanych kaplic i krucht, połączonych między sobą i nawą główną przebiciami w 1810, 1816 i 1890 roku. Na nawę południową składają się, począwszy od zachodu: kaplica Rozesłania Apostołów ufundowana w 1415, ze sklepieniem gwiaździstym (przypuszczalnie z około 1514), w narożnikach wspartym na służkach i z herbem Sternberg na zworniku; dawna kruchta ze sklepieniem gwiaździstym, przy której od południa jest prostokątny babiniec ze sklepieniem sieciowym o ceglanych żebrach, kamiennych zwornikach i rzeźbionych wspornikach (początek XVI wieku); kaplica Krzyża Św. nakryta sklepieniem siedmiopolowym w typie tzw. przeskokowego lub piastowskiego, z żebrami spływającymi na rzeźbione wsporniki w formie głowy Chrystusa (około 1400). Nawa północna złożona jest z: kaplicy św. Anny ze sklepieniem gwiaździstym (1514), ze służkami w narożnikach i herbem Leliwa na zworniku; dawnej kruchty nakrytej sklepieniem klasztornym z lunetami; kaplicy Serca Pana Jezusa z 1712, pierwotnie piętrowej, ze skarbcem w przyziemiu, prostokątnej, nakrytej owalną kopułą z latarnią, z pilastrami na narożnikach. Piastowskie sklepienie kaplicy Krzyża Św. (po raz pierwszy pojawiło się ono w katedrze wawelskiej) jest na prowincji małopolskiej unikatem.

            W dolnej kondygnacji wieży sklepienie jest krzyżowo-żebrowe (XV wiek). Przy prezbiterium od północy jest piętrowa przybudówka. Na parterze mieści ona przedsionek (dawną zakrystię) z początku XV wieku, właściwą zakrystię (XVII wiek) i zakrystię kanonicką z 1853 roku. Na piętrze - skarbiec z dwóch okresów: XVI wiek (część nakryta stropem) i 1890 rok. Od południa do prezbiterium przylega kaplica Matki Boskiej Szkaplerznej, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym i wspornikami w formie głów renesansowych (1514), oraz neogotycka kaplica św. Benedykta (1827).

            Do nawy północnej prowadzi kamienny, ostrołukowy, profilowany portal (około 1400). Kolejne dwa kamienne portale, z początku XVI wieku, są okrągłołukowe i mają bogatą, już gotycko-renesansową ornamentykę. Jeden prowadzi z babińca do nawy południowej. Jest ujęty w laskowanie i bogatą dekorację rzeźbiarską przedstawiającą tzw. Chrystusa w studni, anioły z emblematami Męki Pańskiej, alegorię z lisem i niedźwiedziem, tarcze z herbami Leliwa i Sternberg (Tarnowskich), gałązki i wstęgi. Drugi portal, w wejściu z wieży do nawy, o profilu gotyckim, ujęty jest w płaskorzeźbione konary z herbem Leliwa w kluczu. Do zakrystii prowadzi portal marmurowy, prostokątny, profilowany (XVII wiek). Między przedsionkiem i zakrystią są żelazne drzwi z XV wieku. W zakrystii i skarbcu - żelazne drzwi z zamkiem, żelazna okiennica i krata okienna z XVI - XVII wieku.

            Ołtarz główny jest nowy, ołtarze boczne pochodzą z 1850, zostały wykonane przez Kajetana Domasiewicza z Nowego Sącza. W kaplicy św. Anny jest ołtarz klasycystyczny (1826). W nawie południowej jest ołtarz współczesny, wykonany z brązu według projektu Czesława Dźwigaja.

           Chrzcielnica z czarnego marmuru, z miedzianą pokrywą, pochodzi z XVII wieku, marmurowa kropielnica jest do niej podobna. Stalle, dawniej kanonickie, z końca XV wieku, obecnie stoją pod chórem muzycznym. Mają bogato rzeźbioną dekorację. Większy zestaw, siedmiosiedziskowy, ma płaskorzeźbione zaplecki z polami wypełnionymi urozmaiconą dekoracją o motywach architektonicznych i roślinnych (gęste sploty gałęzi akantowych i winorośli, bogate laskowania, rybie pęcherze i formy abstrakcyjne). W mniejszym zestawie, pięciosiedziskowym, występuje płaski, subtelny ryt o motywach przetworzonej roślinności. Ławki są nowe, wykonane na wzór starych, rokokowych, konfesjonały - dwa rokokowe, jeden neogotycki. W zakrystii znajdują się dwa obrazy z XVIII wieku: Św. Trójca z Świętymi oraz święci Kryspin i Kryspinian. Polichromia wnętrza jest współczesna (1957 - 1960), wykonali ją J. E. Dutkiewicz, A. Marczyński i W. Taranczewski.

            Tarnowska katedra to również mauzoleum rodu Tarnowskich. Znajduje się tu największy w skali kraju - po Wawelu, Gnieźnie i Poznaniu - zespół renesansowej i manierystycznej plastyki nagrobnej. W kruchcie jest gotycko-renesansowy nagrobek Barbary z Rożnowa Tarnowskiej (zm. 1517), matki hetmana Jana Tarnowskiego, z piaskowca, z płaskorzeźbioną postacią zmarłej w pozie leżącej. Jak piszą T. Chrzanowski i M. Kornecki, najbardziej renesansowa jest sama koncepcja nagrobka - to obok pomnika Jana Olbrachta drugi w kraju przyścienny nagrobek arkadowy z groteskową ornamentacją pilastrów, z ciężkimi rozetami w podniebieniu i sarkofagiem o wyraźnie włoskim rodowodzie. Gotyckie są aniołki z rozwiniętymi wstęgami, wypełniające zamknięcie łuku, a także pulpitowo ustawiona płyta z postacią zmarłej, która jest transpozycją na relief postaci Matki Boskiej Bolesnej.

           Znaczną część północnej ściany prezbiterium wypełnia renesansowy nagrobek hetmana Jana Tarnowskiego (zm. 1561), jego syna Jana Krzysztofa (zm. 1567), kasztelana wojnickiego, i córki Zofii Ostrogskiej (zm. 1570). Wykonany on został w latach 1561 - 1573 przez Jana Marię Padovana, z piaskowca, marmuru i alabastru. Odnowiony w 1764 przez Jana Paneczka. Są tu leżące postacie zmarłych oraz płaskorzeźby przedstawiające zwycięstwa hetmana pod Starodubem, Orszą i Obertynem. Artysta rozbudował tu koncepcję łuku triumfalnego, mieszczącego pośrodku wielką bramę ujętą kolumnami. Po bokach są skromniejsze aneksy dla pomieszczenia scen i alegorii. Trójdzielność powtarza się też w układzie pionowym - rozbudowano cokół, a górną kondygnację wzbogacono o szereg ogzymsowanych nadstaw, tworzących manierystyczną już w swej istocie architekturę dla architektury.

           Po drugiej stronie prezbiterium znajduje się kolosalny, późnorenesansowy nagrobek Janusza Ostrogskiego (zm. 1630), kasztelana krakowskiego, i jego żony Zuzanny Seredzianki (zm. 1596). Został wykonany przez Jana Pfistera w latach 1612 - 1620, z różnobarwnych marmurów i alabastru. Klęczące postacie pary książęcej ukazane są na tle Ukrzyżowania. W górnej kondygnacji jest płaskorzeźba przedstawiająca Zmartwychwstanie. Jak piszą T. Chrzanowski i M. Kornecki, to chyba największe tego rodzaju dzieło w całym kraju - 13 m wysokości, dziesiątki figurek i ornamentów, architektura zdominowana prze rzeźbę pełną fantazji i ruchu, pełno alegorii, symboli, herbów i ozdób.

           W kaplicy św. Anny jest włoski, renesansowy nagrobek (po 1536) tzw. Trzech Janów: Jana Amora Tarnowskiego (zm. 1500), kasztelana krakowskiego - dziadka hetmana, Jana Tarnowskiego (zm. 1515), wojewody sandomierskiego - ojca hetmana, i Jana Aleksandra (zm. 1515) - brata hetmana, który zmarł jako dziecko. Wykonano go z piaskowca, z dwiema leżącymi postaciami rycerskimi i leżącą figurką dziecka, w warsztacie Bartłomieja Berecciego.

           W kaplicy Rozesłania Apostołów znajduje się nietypowy nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej (zm. 1521), pierwszej żony hetmana. Wiszący, ale nie epitafium, bo zmarła została przedstawiona w pełnej postaci w pozie leżącej. Nagrobek jest renesansowy (po 1536), wykonany z piaskowca i czerwonego marmuru, być może przez Jana Marię Padovana (według T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego - Bartłomieja Berecciego, a po przeniesieniu na nowe miejsce obudowany przez Padovana).

            Pozostałe nagrobki to dwa późnorenesansowe, z piaskowca i marmuru, z leżącymi postaciami zmarłych: ks. Marcina Łyczki (zm. 1578) w kaplicy Krzyża Św. i ks. Kaspra Branickiego (zm. 1602) w kaplicy Serca Pana Jezusa. Jest jeszcze późnoklasycystyczny, marmurowy nagrobek ks. Jana Fukiera (zm. 1849) i nagrobek Eustachego Sanguszki (zm. 1903), marmurowy, z leżącą postacią zmarłego, wykonany przez Antoniego Madeyskiego. W kościele są też liczne epitafia z XVI - XVIII wieku, począwszy od epitafium kamieniarza Wojciecha - renesansowego, kamiennego, z płaskorzeźbą Ukrzyżowania, wykonanego przez Wojciecha Kuszczyca (1575), aż do epitafium ks. Wojciecha Kaszewicza (zm. 1753) - marmurowego, barokowego.

           W prezbiterium, pod pomnikiem Tarnowskich, jest krypta z resztami trumien, kości i szat oraz srebrną płytą z łacińskim napisem, sławiącym czyny i zalety umysłu hetmana Tarnowskiego (1561). Pod pomnikiem Ostrogskich jest krypta z sarkofagami Janusza i Zuzanny Ostrogskich, cynowymi, z plastyczną dekoracją późnorenesansową. Pod nawą boczną północną jest krypta z 1630 z grobowcem ks. A. Tarły, murowanym, o dekoracji architektonicznej.

            Naczynia kościelne pochodzą w większości ze skarbca klasztoru tynieckiego, zostały wniesione przez ks. Floriana Janowskiego, ostatniego opata tynieckiego i pierwszego biskupa tarnowskiego. Są to między innymi monstrancja renesansowa (XVI wiek) i barokowa (XVII wiek); sześć gotyckich kielichów (XV wiek), trzy renesansowe (XVI wiek) i dwa barokowe (około połowy XVII wieku i XVIII wiek); puszka barokowa; pacyfikał gotycko-renesansowy (XVI wiek); pastorał opacki z XVI wieku; rokokowe, srebrne antepedium z herbem Bończa; sześć lichtarzy barokowych; szaty liturgiczne (w tym ponad trzydzieści ornatów) z XV - XIX wieku.

                                                                     Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982

2. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.1 – woj. krakowskie, z. 13 – powiat tarnowski, Warszawa 1953