Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego i klasztor bernardynów w Tarnowie

W 1459 kasztelan krakowski, Jan Amor Tarnowski sprowadził bernardynów do niewielkiego, drewnianego klasztoru i kościoła poza murami Tarnowa.

          W to miejsce, w 1468 rozpoczęto budowę gmachów murowanych, w tym gotyckiej świątyni Matki Boskiej Śnieżnej. Przebudowane one zostały później w stylu barokowym. W 1789 rząd austriacki zlikwidował klasztor. Zajęło go wojsko austriackie, w kościele urządzono prochownię. W 1. ćwierci XIX wieku nastąpiła gruntowna przebudowa świątyni, związana z odebraniem jej charakteru sakralnego. Później mieścił się tu - aż do 1930 - sąd, po nim różne urzędy i prywatne mieszkania. W 1960 parter prezbiterium oddano na kaplicę kościołowi polskokatolickiemu. Częściową rekonstrukcję stanu pierwotnego, na zewnątrz, przeprowadzono w 1942 roku. Jest on dostrzegalny w rzucie i częściowo w bryle budowli - dawny kościół był orientowany, z prezbiterium o zamknięciu trójbocznym, wydłużonym i przedzielonym w połowie gurtem; z szerszą, kwadratową nawą, przy której od północy znajdowała się kaplica NMP. Wewnątrz budynek jest podzielony na trzy kondygnacje (po XIX-wiecznej przebudowie). Odsłonięto zewnętrzną szatę prezbiterium: ceglane wiązanie o układzie polskim (miejscami ze wzorem z zendrówek), wykrój sześciu wysokich, ostrołukowych okien, kamienne, ostrołukowe i fazowane odrzwia od południa, wnękę ponad nimi na wysokości drugiego piętra wiodącą pierwotnie do klasztoru, ponadto sztraby po murach i oporach sklepień gotyckich pierwszej i drugiej kondygnacji przylegającego od południa klasztoru. Na obniżonej ścianie szczytowej nawy widoczne są ślepe nisze dekoracyjne, zarys murów klasztoru i spadku dachu. Na ścianach bocznych nawy zachowały się pod tynkiem ślady dawnych, gotyckich okien. Od południa, po drugiej stronie ulicy Bernardyńskiej, stoi budynek pozostały po klasztorze, przebudowany, ze szczytem i dekoracją z 1823 roku. Od północy i południa jest mur obronny, częściowo ze strzelnicami.

            Po likwidacji ich siedziby w 1789 bernardyni przenieśli się do opuszczonego po kasacie, pobliskiego klasztoru sióstr bernardynek. Bernardynki zostały sprowadzone do Tarnowa w 1550 roku. Po zniszczeniach „potopu szwedzkiego” opiekunowie sióstr, książęta Ostrogscy wybudowali nowy, murowany budynek klasztoru (został on ukończony około 1680, na co wskazuje data wyryta na belce podtrzymującej strop w refektarzu). W 1747 przełożona klasztoru, s. Helena Nikelsówna zainicjowała budowę nowego, murowanego kościoła. W 1781 dekretem cesarza austriackiego klasztor bernardynek został skasowany. Oba budynki stały puste do momentu, kiedy przeniesiono tu ojców bernardynów.

          Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego został dobudowany do klasztoru od północy, w miejsce rozebranych cel zakonnych, w latach 1752 - 1776. Jest orientowany, murowany. Prezbiterium jest krótkie, zamknięte prostokątnie. Szersza nawa jest kwadratowa, dwuprzęsłowa, nieco przesunięta z osi prezbiterium ku północy. Od frontu znajduje się węższa i niższa dwukondygnacyjna przybudówka, mieszcząca w przyziemiu przedsionek (kruchtę), a na piętrze chór muzyczny (dawniej zakonny). Przy prezbiterium od południa jest zakrystia, od północy kaplica Miłosierdzia Bożego i Matki Bożej Bolesnej (dawniej skarbczyk). Podziały na zewnątrz są pilastrowo-ramowe. Okna w szczycie wschodnim i zachodnim znajdują się w polu ujętym pilastrami i gzymsem. Kościół przykryty jest dachami dwuspadowymi, nad dachem chóru muzycznego wznosi się ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę, dobudowana w 1853 roku.

           Wewnątrz kościół przykryty jest sklepieniami kolebkowymi z lunetami, na gurtach. Ściany rozczłonkowane pilastrami i gzymsem. Ponadto w nawie są ślepe arkady, w których umieszczono ołtarze. Chór muzyczny wysunięty jest do wnętrza nawy i wsparty na szerokim łuku. Ściany kościoła zdobi polichromia figuralno-ornamentalna z 1895, autorstwa Adolfa Gucwy z Tarnowa.

          Ołtarz główny jest barokowo-rokokowy (XVIII wiek). W retabulum ma po dwie pary złoconych kolumn o korynckich kapitelach, podtrzymujących belkowanie. W polu środkowym krucyfiks z XVII wieku, z malowanymi w tle postaciami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. Antepedium mensy ołtarzowej zdobią intarsje. Cztery ołtarze boczne znajdujące się w nawie (Matki Bożej, Św. Józefa, Św. Antoniego i Św. Franciszka z Asyżu) pochodzą z XIX wieku. Na początku XX wieku zostały przerobione i pozłocone przez Stanisława Brudnego, rzeźbiarza z Tarnowa. W kaplicy Miłosierdzia Bożego znajduje się ołtarz z obrazem Pana Jezusa Cierpiącego i Matki Bożej Bolesnej (1. połowa XVI wieku), nieznanego autorstwa.

         Ambona jest prawdopodobnie XIX-wieczna, kropielnica z czarnego marmuru - barokowa, XVII-wieczna. Stalle z bogato rzeźbioną dekoracją o motywach maswerkowych i roślinnych pochodzą z końca XV wieku. Organy z 1882 roku. W kościele znajduje się barokowy konfesjonał w kształcie ławy (XVII wiek), szafkowy zegar z XVIII wieku, obrazy stacji Męki Pańskiej z XVIII wieku, dwa portrety z XVIII wieku: Pawła Sanguszki i Barbary Sanguszkowej, gotycki posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem (początek XVI wieku). W kruchcie umieszczono marmurowe, klasycystyczne epitafia: Elżbiety Mokronowskiej (zm. 1797), Hieronima Mokronowskiego (zm. 1799), Józefy (zm. 1795) i Róży (zm. 1801) Mokronowskich oraz Wacława Krzeszowa z Męciny, chorążego sanockiego. W kaplicy zawieszony jest XVII-wieczny, barokowy obraz Naigrawanie się z Chrystusa w piwnicy, pędzla prawdopodobnie o. Franciszka Lekszyckiego.

           Klasztor przylega do kościoła od południa i zachodu. Jest zgrupowany dookoła dużego, prostokątnego wirydarza. Ma cztery ryzality (M. Pielesz określa je mianem narożnych bastionów): dwa na narożnikach południowo-wschodnim i południowo-zachodnim, jeden od zachodu w przedłużeniu kościoła i jeden od wschodu. Ten ostatni przylega do prezbiterium i na parterze mieści zakrystię. Budynek klasztoru jest piętrowy, z krużgankami w obu kondygnacjach. Na parterze są cele sklepione krzyżowo. W południowo-zachodnim narożniku parteru znajduje się refektarz z drewnianym stropem i sosrębem (na nim napis i data 1680). W kilku celach na piętrze są drewniane stropy. Drzwi do zakrystii i do chóru muzycznego są żelazne, kute, z antabą (XVII wiek). Brama wjazdowa i częściowo mur otaczający teren klasztorny pochodzą z XVIII wieku.

          W klasztorze jest późnorenesansowy ołtarzyk (1. połowa XVII wieku), w nim obrazy: w środku Matka Boska z Dzieciątkiem, w predelli Hołd Trzech Króli, na skrzydłach malowanych dwustronnie – św. Anna i św. Joachim oraz Zwiastowanie. Do tego obrazy barokowe, między innymi Męczeństwo św. Urszuli (XVII wiek), Uzdrowienie ślepego (XVIII wiek), Św. Jan Nepomucen (XVIII wiek), cztery obrazy o treści związanej z zakonem bernardynów (XVIII wiek) oraz cztery krucyfiksy: gotycki (przełom XV/XVI wieku) i trzy barokowe (XVII - XVIII wiek). W krużgankach znajduje się tryptyk z obrazem Matka Boska z Różyczką. Był on prawdopodobnie ołtarzem polowym króla Jana III Sobieskiego. W zakrystii są trzy rokokowe komody, rokokowy lawaterz z posążkiem św. Jana Nepomucena.

                                                                           Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.1 – woj. krakowskie, z. 13 – powiat tarnowski, Warszawa 1953

2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014

Komentarze obsługiwane przez CComment