Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Anielskiej i klasztor franciszkanów reformatów w Zakliczynie

Zespół klasztorny w Zakliczynie ufundował Zygmunt Tarło, kasztelan sądecki.

           W latach 1623 - 1624, wystawione zostały - zgodnie z surową regułą zakonu - niewielkie, drewniane budynki klasztoru i kościółka. W 1645 syn fundatora, Zygmunt Aleksander Tarło, rozpoczął budowę nowych obiektów. Kościół ukończono w stanie surowym w 1654 roku (według Katalogu Zabytków... został on zbudowany w latach 1641 - 1650, w miejsce drewnianego z 1622). W czasie II wojny światowej położony na uboczu konwent był miejscem przechowywania broni, schronieniem dla ukrywających się Żydów, żołnierzy AK, konspiratorów, a nawet angielskiego spadochroniarza. W latach 1945 - 1947 w klasztorze istniało Prywatne Gimnazjum Koedukacyjne Gminy Wiejskiej, współorganizowane przez zakonników.

            Kościół w Zakliczynie to przykład typowej świątyni reformackiej. Jest orientowany, murowany, wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu. Szersza nawa jest prostokątna, dwuprzęsłowa. Od frontu dostawiono do niej niewielką kruchtę. Prezbiterium jest węższe i niższe, prostokątne, dwuprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą. Dachy dwuspadowe, z wieżyczką na sygnaturkę o barokowym kształcie nad nawą. Skromną fasadę przedziela okapowy gzyms opasujący cały budynek. Tuż nad kruchtą usytuowano wąskie, półkoliście zamknięte okno. Powyżej, w trójkątnym szczycie, są trzy nisze. W centralnej znajduje się obraz Matki Boskiej namalowany na tynku. Nisze boczne zajmują uszate ramki z poziomymi okienkami strychowymi.

            Kruchta prowadząca do wnętrza kościoła (z barokowym, kamiennym portalem) jest sklepiona kolebkowo. W jej zewnętrzną, wschodnią ścianę wmurowane są cztery niewielkie epitafia z 2. połowy XVIII wieku, poświęcone osobom pogrzebanym w kryptach: trzem braciom Szczepanowskim, Annie Karłowskiej - starościnie wojnickiej, Wojciechowi Paszycowi - "towarzyszowi husarskiemu i łowczemu czerwonogrodeckiemu", ks. Mateuszowi Krupskiemu - proboszczowi zakliczyńskiemu.

            Wewnątrz ściany nawy rozczłonkowane są jońskimi pilastrami z przełamującym się belkowaniem. Pomiędzy nimi są głębokie, półkoliście sklepione nisze. W niszach umieszczono ołtarze oraz nagrobek fundatora. Sklepienie w nawie jest kolebkowe z lunetami, w prezbiterium krzyżowe. W południowej ścianie prezbiterium są dwa niewielkie, prostokątne okna wychodzące do kaplicy klasztornej, urządzonej na piętrze. Pod prezbiterium znajduje się sklepiona krypta grobowa fundatorów. Po stronie zachodniej, przy wejściu do kościoła jest krypta duchownych.

            Ołtarz główny, oddzielający chór zakonny, i ołtarze boczne są barokowe (XVIII wiek). Ołtarz główny powstał w latach 1696 - 1706. Ślady akantu w ornamencie wskazują jako wykonawców na warsztat snycerzy krakowskich. W zwieńczeniu znajduje się rzeźbiona postać Boga Ojca. W bocznych partiach dwa obrazy nawiązujące do męki Chrystusa, w zwieńczeniu nad nimi figury aniołów z Arma Christi. Po obu stronach ołtarza, w jego dolnej partii, są malowane drzwiczki, którymi niegdyś mnisi przechodzili z prezbiterium do chóru zakonnego.

            Ołtarze boczne z lat 1727 - 1730 są późnobarokowe, drewniane. Ujednolicono je w XVIII wieku. Cztery z nich ufundował Piotr Stadnicki, kasztelan sądecki (po śmierci spoczął w podziemiach kościoła). Ponad mensami wznoszą się retabula, w zwieńczeniu których umieszczono XVII - XVIII-wieczne obrazy. Są one flankowane figurami rzeźbionych w drewnie aniołów. Nastawy ołtarzy zdobi ponadto snycerka w postaci motywów roślinnych (między innymi liście akantu). Wszystkie ołtarze ozdobione są intarsjowanymi, XVIII-wiecznymi antepediami. Te przy ścianie tęczowej mają po jednym uszaku z bogato złoconymi, rzeźbionymi dekoracjami o motywach owocowo-kwiatowych. Po prawej stronie nawy, przy ścianie tęczowej jest ołtarz św. Franciszka z Asyżu z obrazem Wojciecha Eliasza (1856). Dalej znajdują się ołtarze św. Antoniego Padewskiego i św. Piotra z Alkantary (główne obrazy w obu są XIX-wieczne, prawdopodobnie również pędzla Eliasza). Po lewej stronie nawy jest ołtarz św. Anny z XIX-wiecznym obrazem i drugi współczesny, projektu Czesława Dźwigaja, poświęcony błogosławionemu ojcu Krystynowi Gondkowi, męczennikowi Dachau. W kolejnej niszy umieszczono wczesnobarokowy nagrobek Zygmunta Aleksandra Tarły (zm. 1654), ufundowany przez jego żonę, Elżbietę. Ma on formę monumentalnego portalu o bogatym zwieńczeniu, z czarnego marmuru, z leżącą postacią rycerza wykutą z alabastru. Przy ścianie tęczowej jest ołtarz Matki Bożej ze współczesną kopią obrazu Madonny Częstochowskiej.

            Barokowa ambona (XVII wiek) jest bogato intarsjowana, baldachim ma zwieńczenie z symbolem zakonu franciszkanów. Barokowe, intarsjowane są również stalle w chórze zakonnym. W zakrystii znajdują się: konfesjonał, szafa-komoda, lawaterz, a także obramienia drzwi i okien - ujęte w barokową oprawę, intarsjowaną jasnym i ciemnym drzewem, z herbami Leliwa, Zadora, Topór (XVIII wiek). Wszystkie te sprzęty wykonane zostały w warsztatach kolbuszowskich lub na Śląsku Cieszyńskim. W boazerię pod chórem muzycznym wbudowane są barokowe konfesjonały (XVII/XVIII wiek). Na wyposażeniu jest barokowy kielich (1720) i dwa z nodusami (XVII wiek), ornat z XVIII wieku. Organy pochodzą z 1906 roku. Na ścianach nawy malowane stacje drogi krzyżowej z XVIII wieku.

           Ściany wewnątrz pokryte są neogotycko-secesyjną polichromią. Została ona wykonana w 1902 przez Ignacego Niemczyńskiego, ucznia Jana Matejki. Ornamentalne i figuralne partie nawiązują stylowo do matejkowskiej polichromii kościoła Mariackiego w Krakowie. Na pilastrach łuku tęczowego powtarza się motyw stylizowanych gałązek dębowych, granatowo-bordowych neogotyckich rozet oraz kompozycji roślinnych. Na ścianach prezbiterium są motywy draperii, rozet i wici roślinnych. Zamiast gzymsu prezbiterium i nawę obiega dekoracyjny pas zdobiony motywem czteroliścia. Przedstawienia aniołów namalowane w prezbiterium pochodzą z 1966 roku. Kompozycja figuralna na łuku tęczowym (Triumf Trójcy Świętej adorowanej przez Maryję i św. Józefa w asyście świętych Franciszka i Dominika) - z XVIII wieku.

            Klasztor stał się wzorem dla innych, wznoszonych później klasztorów reformackich. Jego budowę rozpoczęto przed 1654, ale opóźniały ją pustoszące kraj wojny. W 1730 zabudowania klasztorne opasano murem, a w miejsce drewnianych stropów pojawiły się murowane sklepienia. Gmach rozbudowano na początku XVIII wieku. W 1768 wybudowano najbardziej okazałe pomieszczenie konwentu, refektarz. W XIX wieku dwa skrzydła klasztoru zostały przedłużone ku południowi.

            Budynek klasztoru jest murowany, piętrowy. Jego cztery skrzydła zamykają prostokątny wirydarz z krużgankiem obiegającym go wewnątrz. Układ wnętrz jest dwutraktowy, korytarze i krużganki na piętrze przykryte sklepieniem klasztornym, cele zakonników - sklepieniem kolebkowym na lunetach. Refektarz ma szeroko rozpięte sklepienie kolebkowe na czterech parach lunet o podciętych spływach. Nad skrzydłem południowym wznosi się dawna wieżyczka zegarowa. Pośrodku wirydarza jest drewniana studnia nakryta dachem namiotowym na czterech słupach z zastrzałami.

            Do zabytkowego wyposażenia klasztoru należy między innymi XVIII-wieczny zegar stojący na półpiętrze głównej klatki schodowej. Typu podłogowego, wbudowany w niszę ścienną, z napędem ciężarkowym, w drewnianej, barokowej oprawie szafkowej. Oprócz tego około 40 obrazów o tematyce religijnej, między innymi Madonna z Dzieciątkiem, Św. Franciszek w ekstazie modlitewnej, Chrystus idący do Emaus, Chrystus przy łamaniu chleba (XVII wiek), a także XVIII-wieczna seria ośmiu obrazów przedstawiających męczenników franciszkańskich.

           Klasztor i kościół otoczone są murem z XVIII wieku, umieszczono w nim - w półkoliście zamkniętych wnękach - stacje drogi Krzyżowej. W murze są też płyty-epitafia marmurowe z XIX wieku. Wejście umieszczone w murze (nadproże z wolutami) prowadzi przez budynek bramny sklepiony krzyżowo. Nad wejściem znajduje się herb franciszkański wykonany w stiuku, a nad nim obraz Matki Boskiej Łaskawej z 1890, malowany na blasze. Na placu, na trójstopniowym cokole stoi wysoki krzyż kamienny, z płaskorzeźbioną figurą Chrystusa Ukrzyżowanego i datą 6 lipca 1837 roku. U podstawy wyryty jest napis "Ks. January, gwardian". To miejsce wspólnej mogiły, w której złożono kości wydobyte przy porządkowaniu podziemi kościelnych

            Kilka metrów od głównego wejścia na plac, przy drodze stoi czworoboczna kaplica św. Jana Nepomucena z XVIII wieku. Dwukondygnacyjna, z dolną kondygnacją otwartą z czterech stron arkadami, a górną tylko od frontu. Po bokach kondygnacji górnej są woluty. Dach dwuspadowy. Wewnątrz postument na dwóch stopniach i posąg Świętego.

                                                                   Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 1 - woj. krakowskie, z. 3 - powiat brzeski, Warszawa 1951

2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014