Pałac Mnischów Tarnowskich w Dukli

Rezydencja składa się z pałacu, oficyny południowej, oficyny północnej i parku przypałacowego ze znajdującą się w nim kaplicą i lodownią

           Historia dukielskiego pałacu sięga XVI wieku, kiedy to około 1540 roku Jan Jordan z Zakliczyna - rotmistrz i żupnik krakowski kupił Duklę od Ewy Cikowskiej, wdowy po Stanisławie Cikowskim, kasztelanie bieckim i wybudował murowany zamek. W 1636 roku znajdujący się w ruinie obiekt nabył starosta sanocki Franciszek Bernard Mniszech i na istniejących ruinach założył rezydencję w typie" palazzo in fortezza". Prosty, murowany piętrowy budynek na rzucie zbliżonym do kwadratu z czterema bastionami na narożach, otaczały fortyfikacje ziemne. Kiedy w 1661 roku umiera Franciszek Mniszech, budowę kończy jego syn, Józef Antoni (w latach 1696-1709). W 1740 roku dziedzicem Dukli i okolicznych włości zostaje Jerzy August Mniszech, marszałek nadworny koronny. Po wyborze Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski rodzina Mniszchów przenosi się z Warszawy do pałacu w Dukli. Wspólnie z żoną Marią Amalią z Brühlów postanawia uczynić z niego ważny ośrodek życia towarzyskiego i politycznego, na wzór Warszawy czy Puław. (Mniszech wsławił się założeniem w swej rezydencji jednej z pierwszych w Polsce lóż masońskich). W latach 1764-1765 nadbudowano pałac o jedną kondygnację, przeorientowano go według osi wschód-zachód, ramując jednocześnie elewację frontową (zachodnią) dwoma oficynami, nadbudowanymi na dawnych skazamatowanych bastionach zachodnich. Bastiony od strony parku wyburzono, zlikwidowano istniejące dotychczas obwarowania ziemne. Przekształcono w części wnętrza pałacu: na piętrze znalazły się apartamenty prywatne, a na drugim reprezentacyjne sale z salonem i kaplicą. W oficynach urządzono mieszkania dla służby, artystów teatru, kapeli dworskiej oraz pomieszczenia techniczne. Wybudowano również teatr (obecnie nieistniejący). Wnętrza zdobiły obrazy znanych mistrzów, starożytne antyki, cenne militaria, artystyczne meble. Założono także ogrody geometryczne wyposażone w budowle ogrodowe i małą architekturę (kamienne mostki, ławy ogrodowe, ogrodzenia, wazy). W 1772 roku pałac zajęły wojska austriackie i urządzono w nim koszary. Dwa lata później posiadłość przeszła w ręce Potockich za sprawą małżeństwa córki Józefy Amalii Mniszchówny ze Szczęsnym Potockim. W 1779 roku kolejnym właścicielem zostaje Józef Ossoliński wojewoda wołyński. Po jego śmierci dobra nabywa Antoni Stadnicki, po nim jego syn Franciszek, następnie jako wiano ślubne otrzymuje córka Franciszka-Helena, żona Wojciecha Męcińskiego. W rękach rodziny pałac pozostawał do 1923 roku W 1925 roku Pałac stał się własnością rodu Tarnowskich. Stanisław Tarnowski został adoptowany przez Adama Męcińskiego, krewnego jego ojca i ostatniego z rodu Męcińskich. Majątkiem zarządzała matka Wanda, a następnie jego ojciec Hieronim, aż do czasu gdy Stanisław miał osiągnąć 30 lat. Obydwie wojny światowe doprowadziły do zniszczenia Pałacu. Po działaniach I wojny światowej obiekt został częściowo uszkodzony i obrabowany. Dzieła zniszczenia dopełniła II wojna światowa. Doszczętnie ogołocony i zrujnowany pozostawał przez kilkanaście lat bez dachu i stropów. Został przejęty przez Skarb Państwa. W 1958 roku wyremontowano oficyny, a w latach 1962-1963 zabezpieczono mury, położono stropy i zrekonstruowano mansardowy dach pałacu. W jednej z oficyn utworzono Muzeum Braterstwa Broni. W latach 80 XX wieku dokończono odbudowę pałacu i znalazło w nim siedzibę, pod nową nazwą - Muzeum Historyczne.

           W 1989 roku Stanisław Tarnowski-Męciński rozpoczął procedury odzyskania swojego majątku, którego zwrotu nie doczekał. W wyniku długotrwałej sprawy sądowej pałac i park powrócił do rodziny Tarnowskich dopiero w 2012 roku.

           Pałac to późnobarokowa, kamienno-ceglana budowla na rzucie zbliżonym do kwadratu, o dwupiętrowej bryle, nakryta wysokim mansardowym dachem. Siedmioosiowa elewacja frontowa (zachodnia) rozczłonkowana płytkimi ryzalitami w skrajnych osiach oraz gzymsem międzykondygnacyjnym powyżej kondygnacji piętra. W połaci dachu rozmieszczone symetrycznie trzy lukarny z półkoliście zakończonymi oknami. Elewacja wschodnia gładka, pięcioosiowa, niesymetryczna, z analogicznymi lukarnami. Elewacje północna i południowa bliźniacze, symetryczne, pięcioosiowe, z wejściem na osi i pięcioma lukarnami w dachu. Całość zwieńczona jest gzymsem kordonowym. Wewnątrz budynek ma trójtraktowy układ pomieszczeń.

           Oficyna północna usytuowana na północ od pałacu, ramuje jego elewację frontową z lewej strony, na rzucie nieregularnego pięcioboku, piętrowa, podpiwniczona, przykryta dachem wielospadowym. Wybudowano została z kamienia i cegły, dach przykryty blachą. Na elewacjach różnej szerokości okna rozmieszczone w osiach. Całość zwieńczona gzymsem kordonowym. Wewnątrz zachowane sklepienia z XVII wieku.

           Oficyna południowa usytuowana na południe od pałacu, ramuje jego elewację frontową z prawej strony, na rzucie nieregularnego siedmioboku, zbliżonym do pięcioboku, piętrowa, podpiwniczona, przykryta dachem wielospadowym. Wybudowana z kamienia i cegły. Dach przykryty blachą. Na elewacjach różnej szerokości okna rozmieszczone w osiach. Całość zwieńczona gzymsem kordonowym. Wewnątrz zachowane sklepienia z XVII wieku.

           Kaplica usytuowana jest w środkowej części parku, w pobliżu jego granicy północnej. To niewielki obiekt na rzucie prostokąta, z ryzalitem w krótszej ścianie. Zbudowana w 1875 roku z bloków kamiennych, na cokole, ze stromym, wielopołaciowym dachem. Elewacja urozmaicona rytmem prostych pilastrów, pomiędzy którymi, w dłuższych ścianach, umieszczono prostokątne okna. Dach zaakcentowany wieżyczką zwieńczoną baniastym hełmem.

           Lodownia wtopiona w zbocze opadające ku Jasiołce, zachowała się w szczątkowej postaci w obrębie parku. Wybudowana na rzucie zbliżonym do kwadratu, murowana z kamienia.

           Park założony około 1765 roku pierwotnie w stylu francuskiego ogrodu geometrycznego, przekształcony w XIX wieku na park krajobrazowy, z trzema stawami przedzielonymi groblami ze szpalerami drzew, głównie lip, grabów i robinii. Zachowały się elementy architektury ogrodowej: kamienny mostek, ławy ogrodowe.

           W 1656 w pałacu zatrzymał się na odpoczynek król Jan Kazimierz, powracający do Lwowa z wygnania na Śląsku w trakcie potopu szwedzkiego.

Źródła:

Historia muzeum. Muzeum Historyczne - Pałac w Dukli [ dostęp 2020-12-03]

Libicki P.: Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i Podkarpaciu Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2012

Michalak J.: Dukla i okolice Krosno, Wyd. Roksana, 1997

Polakowski S.: Pozostałości założeń dworskich województwa podkarpackiego,

Krosno, Wyd. LYGIAN, 2012

Subik P.: Na szlakach Dukielszczyzny, Krosno, Wyd. Roksana, 1999

Żabicki J.: Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia,

Warszawa, Arkady, 2013