Dzisiejsza data:

Dawny zamek w Sandomierzu

            Na miejscu drewniano-ziemnego grodu, istniejącego na wzgórzu co najmniej w XI wieku, Kazimierz Wielki wybudował murowany zamek (pierwsza wzmianka o murze pochodzi z 1394). Był on niegdyś związany wspólnym obwodem warownym z miastem. Do korpusu z XIV – 1. połowy XV wieku (późniejsze skrzydło południowe) została dobudowana około 1480, prawdopodobnie przez starostę Rafała z Jarosławia, istniejąca do dziś wieża południowo-zachodnia. Po 1514 wyburzono kaplicę zamkową i część dawnych zabudowań.

            Nowy, regularny zamek był budowany etapami w ciągu XVI wieku, niedokończony. W latach 1520 - 1526, na zlecenie Zygmunta Starego i według projektu mistrza Benedykta przebudowano skrzydło południowe, wzniesiono wschodnie i zaczęto zachodnie. W latach 1564 - 1566 z inicjatywy Zygmunta Augusta kontynuowano budowę skrzydła zachodniego, wzniesiono też dolne partie wieży północno-zachodniej, kurtyny północnej i bramy. Dopiero wtedy zarysował się czworoboczny układ przestrzenny zamku. Około 1586 - 1597 skrzydło zachodnie zostało nadbudowane do wysokości dwóch kondygnacji (z wieżą północno-zachodnią), do kurtyny dobudowano skrzydło północne, skończono wieżę bramną. W 1586 jako architekt projektowanej rozbudowy zamku wspomniany był Santi Gucci. Narożnik południowo- zachodni został przebudowany około 1617 - 1636 z inicjatywy starosty Stanisława Lubomirskiego.

            W 1656 zamek wysadzili w powietrze Szwedzi. Na zlecenie Jana III Sobieskiego w latach 1680 - 1686 najlepiej zachowane skrzydło zachodnie zostało odnowione i rozbudowane na główny korpus zamku. Wykończono też część północną i nadbudowano ją do wysokości części południowej, tworząc jednolite ,,piano nobile”, z nowymi podziałami wnętrz i nową klatką schodową. Dawny zamek przybrał kształt wolnostojącego budynku w typie pałacowym. Został zdewastowany podczas Konfederacji Barskiej, potem był powoli restaurowany do III rozbioru. Po 1795 Austriacy zaadaptowali korpus główny na sąd i więzienie.

            W 1825 korpus główny został przebudowany na więzienie, zburzono resztki dawnej zabudowy dziedzińca i ogrodzono go nowym murem. Z tego okresu pochodzi też nowa, zachowana do dziś fasada. Około 1894 - 1900 wzniesiono nowe skrzydła więzienne, podniesiono ściany korpusu głównego oraz dokonano przeróbki jego elewacji i wnętrz, a w mur północny wstawiono budynek dla administracji więziennej. Po likwidacji więzienia w 1959 wzgórze zamkowe i jego zabudowa zostały poddane badaniom archeologicznym i architektonicznym, połączonym z odsłanianiem dawnej zabudowy. W ramach prac remontowo-konserwatorskich między innymi rozebrano budynek administracji i okalające dziedziniec skrzydła więzienne. Od 1986 w pomieszczeniach dawnego zamku mieści się sandomierskie Muzeum Okręgowe.

            Budowla ma mieszany charakter stylowy. Jest murowana, o bardzo niejednolitych wątkach, ze śladami licznych przeróbek i restauracji. W partiach z XIV - początku XVII wieku zasadniczo z kamienia i cegły o układzie gotyckim, w partiach późniejszych przeważnie o wątkach mieszanych, kamienno-ceglanych. Tworzy plan wydłużonego prostokąta, z dwiema narożnymi wieżami nasuniętymi już na zbocze. Ma cztery kondygnacje - najniższą półpiwniczną, wysoki parter i dwa piętra powstałe z przedzielenia w 1825 barokowego ,,piano nobile”. Wieża południowo-zachodnia (zwana Kurzą Nogą), nieco ukośnie ustawiona, w dolnych, prostokątnych partiach pierwotnie pełna, wyżej dwa naroża ma ścięte. Przed 1789 została podmurowana potężną skarpą. Wieża północno-zachodnia (XVI wiek) w dole jest pełna, kwadratowa, o lekko oskarpowanych ścianach, od pierwszego piętra ośmioboczna.

            Elewacje korpusu i wież około 1894 zostały nieco podwyższone i opatrzone nowym gzymsem koronującym. Zachodnia fasada (nieco zniekształcona w tym samym czasie) jest klasycystyczna, bezporządkowa, czterokondygnacyjna, o piętnastu osiach okiennych. Dwie niższe kondygnacje są boniowane, z leżącymi, prostokątnymi oknami. Te w przyziemiu mają masywne podokienniki na kroksztynach. Pośrodku fasady jest pozorny ryzalit o rustykowanych narożach, wtórnie zwieńczony płaskim frontonem. W ryzalicie znajduje się prostokątny portal, spięty masywnym kluczem pod długim gzymsem na kroksztynach. Nad gzymsem umieszczona jest kamienna tablica erekcyjna z 1520 oraz kartusz z Zygmuntowskim Orłem. Piętra ujęte są na narożach boniowaniem, rozdzielone gzymsem kordonowym oraz pozornym parapetem okien pierwszego piętra. Okna te są prostokątne, zwieńczone ciężkimi gzymsami na kroksztynach. Okna na drugim piętrze są leżące prostokątne. Za najbardziej prawdopodobnego projektanta fasady uważa się Franciszka Reinsteina (za J. Zubem).

            Pozostałe elewacje mają charakter klasycystyczny, nadany przez częściowe otynkowanie i ogzymsowanie. Okna są swobodnie porozrzucane, niektóre ślepe. Dolne partie pozostawione są w cegle przeważnie o gotyckim wątku. Wieża południowo-zachodnia (najstarszy zachowany element korpusu) w dole murowana jest z kamienia, wyżej z cegły o gotyckim wątku, z rombową dekoracją z ciemniejszych zendrówek. W wieży tej zachowała się późnogotycka kamieniarka (około 1480) - dwa okienka - strzelnice oraz przemontowane węgary i ława większego okna, opatrzone kamieniarskimi znakami. Ośmioboczna partia wieży północno-zachodniej jest barokowa, z prostokątnymi podziałami wnękowymi. Niżej są trzy profilowane okienka renesansowe.

            Pierwotny układ wnętrz w samym korpusie jest jednotraktowy. W części północnej zamieniony na ogół na dwutrakt (1680 - 1686), w części południowej na trójtrakt, z korytarzem między rzędami więziennych cel (1825). W środku korpusu znajduje się dwubiegowa, tunelowa klatka schodowa, barokowa, nieco zniekształcona w 1825 roku. Jeden z podestów ozdobiony jest płaskimi pilastrami ze stiukowymi głowicami o późnorenesansowym charakterze. W północnym krańcu przyziemia znajduje się dawna barokowa kuchnia zwana w XVIII wieku królewską. Pośrodku niej ustawione w kwadrat filary olbrzymiego, przebijającego piętra komina (1680 - 1686), które przechodzą do piwnicy.

            Dwie niższe kondygnacje sklepione są kolebkami, kolebkami krzyżowymi i z lunetami, przeważnie barokowymi. Na piętrze znajdują się reprezentacyjne pomieszczenia dawnego ,,piano nobile”. W jego południowym krańcu - Wielka Sala z około 1617 - 1636, z latryną z XVI wieku w ścianie zachodniej mającą ciosowe, półkoliście zamknięte wejście. Do sali prowadzi wczesnobarokowy, ciosowy portal w bogatym, uszakowym oprofilowaniu, z herbem starosty Stanisława Lubomirskiego. Na drugim piętrze wieży południowo-zachodniej zachowały się ślady klasycystycznej polichromii o motywach geometryczno-architektonicznych.

            Pozostałości zamkowych skrzydeł zostały odkopane w latach 1959 - 1960. Są to fragmenty murów skrzydła północnego (z około 1586 - 1597), ze śladami klatki schodowej czy galerii w północno-zachodnim narożu ówczesnego dziedzińca, oraz szczątki fundamentów skrzydła wschodniego (XIV wiek) i skrzydła południowego (XIV wiek – 1. połowa XV wieku i około 1520 - 1526). W latach 80., w północno-wschodniej części wzgórza odkryto relikty wielkiej wieży obronnej, charakterystycznej dla architektury z czasów Kazimierza Wielkiego.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, z. 11 – powiat sandomierski, Warszawa 1962

2. J. Zub, Sandomierz - zamek, Tarnobrzeg 2000

Komentarze obsługiwane przez CComment