Dawny zamek w Stopnicy

           Zamek w Stopnicy (zaliczany do nizinnych) został wybudowany jakoby przez Kazimierza Wielkiego. Jedyna wzmianka o nim z tego czasu odnosi się do użytego materiału budowlanego – kamienia.

Generalną przebudowę, a właściwie wznoszenie nowych murów na fundamentach z czasów kazimierzowskich, rozpoczął w XVI wieku Marcin Zborowski, prace zaś ukończył Stanisław Tarnowski. Z tego okresu pochodzą zachowane do dziś piwnice ze sklepieniami żagielkowymi na gurtach i sale na parterze. Brak dokładniejszych danych o wyglądzie zamku w tamtym czasie.

Pierwsze informacje pochodzą z 1619 roku. Cały kompleks składał się z trzech głównych budynków – zamku i dwóch oficyn oraz zabudowań gospodarczych. Na dole mieściła się duża, reprezentacyjna sala z czterema oknami, dębową posadzką i piecem. Na piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne. Wchodziło się do nich nie tylko schodami z głównego pomieszczenia, ale i z zewnątrz, po murowanych schodach z gontowym zadaszeniem. Prowadziły one na ganek pokryty podobnym dachem, wspartym na słupach osadzonych w murowanej balustradzie. Zamek był kryty dachem z gontów i podpiwniczony.

Podczas potopu szwedzkiego został zniszczony. Odnowiony w stylu włoskim w 1661 (E. Wierzbicka podaje datę 1669) przez Jana Klemensa Branickiego, starostę stopnickiego i marszałka koronnego. Brak źródeł dotyczących tej przebudowy nie pozwala na odtworzenie wyglądu zamku w tamtym czasie, od tej pory często nazywanego pałacem.

Następne informacje o budowli pochodzą z 1752 roku. Zamek/pałac wymagał remontu, prawdopodobnie przez dłuższy czas był niezamieszkany. W porównaniu do opisu z 1619 widoczne są zmiany w rozmieszczeniu sal, prawdopodobnie to wynik przebudowy dokonanej przez Branickiego. Układ pomieszczeń na piętrze był amfiladowy.

W 1765 odnotowano pewne zmiany w wyglądzie pałacu (został odnowiony i powiększony), dokonane już przez Eliasza Wodzickiego, starostę stopnickiego. Powstał późnobarokowy kompleks rezydencjalny. Nowy element stanowiła oranżeria, odnotowano też ogród w stylu włoskim. Nad schodami zewnętrznymi w 1783 Wodzicki wmurował tablicę upamiętniającą posiadanie starostwa i odbudowę zamku przez Branickiego i przez siebie (Katalog Zabytków… podaje 1783 jako datę odnowienia pałacu).

Już po przekazaniu starostwa przez Wodzickich, a więc w latach 1804 - 1809 sporządzony został plan adaptacji pałacu dla potrzeb austriackiej administracji. Rozpoczynając przebudowę od najwyższej kondygnacji, zniszczono pierwsze piętro, w tym momencie (1809) wybuchła wojna. Austriacy już nie powrócili, w ciągu następnych lat budowla popadła w ruinę. W okresie Księstwa Warszawskiego często zmieniali się jej dzierżawcy, zazwyczaj jednocześnie mieściły się tu różne urzędy. W 1810 budynek był znacznie zdewastowany, użytkowano tylko parter (opis uwzględnia drugie piętro, drewniane, nadbudowane prawdopodobnie w latach 1789 - 1804). W tym samym roku udało się położyć nowy dach.

Taki stan trwał do 1841, kiedy do odbudowy pałacu przystąpił Ludwik Bohlen (trwała ona do 1847). Nie wiadomo, czy wprowadził on jakieś zasadnicze zmiany, gdyż nie zachowały się opisy, plany budynku z tego okresu. Był on już wtedy jednopiętrowy, w tak znacznym stopniu przebudowany, że władze nie umieściły go w wykazie zabytków. W związku z remontem biura urzędów ulokowano w wynajętym domu w mieście. W 1854 pożar strawił ten dom i biura przeniesiono z powrotem do pałacu. W 1859 pożar, który wybuchł w Stopnicy, dotarł także do niego. Dach i piętro uległy zniszczeniu.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 pałac został przejęty na własność państwa, rozważano ulokowanie w nim władz powiatowych, więzienia lub szkoły rolniczej. Ostatecznie oddano go gimnazjum, które w 1933 zostało przeniesione do Buska, ze względu na zły stan techniczny budynku. Wydzierżawiał go nadal głównie Stopnicki Powiatowy Związek Samorządowy. Po przeprowadzeniu remontu w 1937 część pomieszczeń na piętrze zajęła szkoła powszechna, a pozostałe oraz parter i piwnice Wydział Powiatowy, administracja szpitala św. Karola oraz Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa, która pozostała tu również w czasie okupacji. Jak pisze E. Wierzbicka, wśród zaniedbanego, przetrzebionego, ale nadal pięknego parku z resztkami XVIII-wiecznych rzeźb oraz posągów rycerzy u wjazdu, zamek prezentował się wtedy jeszcze nieźle.

W czasie bombardowań w 1944 budynek został zniszczony. Spłonął dach i pierwsze piętro a w części wschodniej i północnej zawaliły się sklepienia na parterze. W 1952 zapadła decyzja o odbudowie, ale na cele czysto gospodarcze. Według opisu z Katalogu Zabytków… (stan na 1957) dawny zamek był wówczas ruiną bez dachu, z charakterem stylowym zagubionym w licznych przebudowach.

Prace rozpoczęła w 1958 Rejonowa Spółdzielnia Ogrodnicza z Buska-Zdroju, przystosowując budynek do swoich potrzeb. Prace adaptacyjne trwały wiele lat, a problemy finansowe spowodowały zaniechanie nadbudowy piętra. Budynek był wykorzystywany nie tylko jako siedziba biur, ale i magazynów płodów rolnych oraz sprzętu rolniczego. O bogatej przeszłości nieatrakcyjnej już budowli, otoczonej magazynami, świadczyły jedynie przypory, potężne, ponad półtorametrowej grubości mury i nieregularnie rozmieszczone okna.

W 2004 gmina Stopnica wykupiła budynek od upadającej spółdzielni. Dawny pałac został odbudowany na podstawie zdjęć i materiałów archiwalnych z lat 30. XX wieku, jego wygląd zewnętrzny w dużej mierze odzwierciedla stan z okresu międzywojennego. W 2011 umieszczono tu Gminny Ośrodek Kultury.

Budynek położony jest poniżej wzgórza, na którym leży Stopnica (miasto zostało ulokowane wcześniej), oddzielony korytem rzeczki Stopniczanki. Frontem zwrócony jest na północny zachód. Murowany z kamienia, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, na rzucie prostokąta. Narożnik wschodni ma skarpowe nachylenie ściany. Prostokątne okna są rozmieszczone asymetrycznie, ujęte w opaski z kluczami. Wejście od frontu, na osi ujęte jest w ganek z parą kolumn po obu stronach, wspierający balkon znajdujący się na piętrze. Od tyłu, po bokach są dwa mniejsze otwory wejściowe.

Wewnątrz na osi znajduje się sień, układ pomieszczeń był kilkakrotnie przekształcany. Zachowały się sklepienia kolebkowe na gurtach i żagielkowe.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III – woj. kieleckie, z. 1 – powiat buski, Warszawa 1957

2. E. Wierzbicka, Stopnica - dzieje miasta i zamku, Lublin 2012