Zamek w Pieskowej Skale

Jest to jeden z najcenniejszych zabytków architektury renesansowej w Polsce.

           Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1315, w tym czasie był zapewne drewniany. Murowany został wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego (był wtedy własnością królewską). Usytuowany na wąskim, z trzech stron prawie niedostępnym cyplu skalnym na zboczu doliny Prądnika pełnił funkcję strażnicy przy trakcie handlowym Wrocław – Kraków – Lwów.

            Początkowo był niewielki, składał się z niedużego budynku z wtopioną w niego kwadratową wieżą, usytuowanego na najbardziej niedostępnej skale, zwanej ,,Dorotką”. Obok były obwiedzione murem zabudowania gospodarcze. Stopniowo przebudowywano go i powiększano. Na przełomie XV/XVI wieku (wtedy był już własnością rodu Szafrańców) doszedł układ dwóch wysokich wież połączonych kurtyną – było to zabezpieczenie zamku od łatwo dostępnej strony wschodniej. W jednej z wież usytuowano bramę, druga została wysunięta w kierunku południowo-wschodnim, na samą krawędź grzbietu skalnego. W kurtynie umieszczono strzelnice skierowane na biegnący wzdłuż niej dojazd do bramy.

            Około połowy XVI wieku rozpoczęła się rozbudowa zamku na okazałą rezydencję w stylu renesansowym. Kontynuowana była w ostatniej ćwierci XVI wieku za kolejnego z Szafrańców. Wiązała się ona z dalszym wysunięciem budowli w kierunku wschodnim. Wykształciła się wtedy mniej więcej obecna bryła zabudowy otaczającej arkadowy dziedziniec. Wieżę nad bramą rozebrano, do wieży wysuniętej na południowy wschód dobudowano jednokondygnacyjne skrzydło z nową bramą wjazdową.

            W połowie XVII wieku kolejny z właścicieli, Michał Zebrzydowski, wzmocnił jeszcze obronę od wschodu – zamknął wysunięte w tę stronę przedgrodzie frontem bastionowym. Starsza część zamku oddzielona była od dziedzińca wschodniego fosą i zapewne mostem zwodzonym.

            W czasie potopu szwedzkiego zamek został poważnie zniszczony. W 1760 kolejną przebudowę zainicjowali Wielopolscy. Nadmurowano wtedy drugie piętro nad budynkiem oficyny (kurtyna północna) i przebudowano dach nad kurtyną I-II. Po pożarze i ostrzelaniu przez artylerię rosyjską podczas powstania styczniowego nastąpiła odbudowa i kolejne przekształcenia (1864 - 1877) – już za Mieroszewskich. Nadbudowano wtedy nad loggią wieżę przy bramie nakrytą ostrosłupowym dachem. Na narożach bastionów, w miejsce wieżyczek strażniczych, wzniesiono dekoracyjne, ceglane wieżyczki. Natomiast w szyjach bastionów wieżyczki neogotyckie. Równocześnie rozebrano stary zamek na ,,Dorotce” oraz budynek stajni kurtyny I-II. Pod koniec XIX wieku pisarz Adolf Dygasiński zorganizował spółkę, która w 1903 wykupiła zaniedbany zamek z rąk prywatnych, odrestaurowała go i przeznaczyła na dom letniskowy. Funkcję tę zamek spełniał do 1939 roku.

            Po II wojnie światowej przeprowadzono (pod kierunkiem prof. dr Alfreda Majewskiego) rekonstrukcję XVI-wiecznej, renesansowej postaci zamku. Między innymi zlikwidowano wtedy XIX-wieczną wieżę nad loggią widokową, a obok niej nadbudowano nową wieżę z hełmem barokowym. Po rozebraniu wieżyczek neogotyckich wzniesiono nowe, w duchu XVII wieku. Zmieniono także dach neogotyckiej wieżyczki w szyi bastionu I. Obecnie zamek w Pieskowej Skale stanowi muzeum – oddział Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu.

            Wskutek licznych przebudów pod względem stylowym zamek jest niejednolity, z wybijającymi się silnie znamionami renesansowymi. Główny kompleks mieszkalny zgrupowany jest dookoła niewielkiego, trapezowego dziedzińca. Składa się z jednotraktowych skrzydeł: wschodniego, południowego i zachodniego, od północy jest parapetowy mur oparty o skałę.

            Skrzydło wschodnie jest dwupiętrowe, z bramą wjazdową. Okrągła sień z ostrołukowymi wejściami (jedno w profilowanym obramieniu) to pozostałość gotyckiej baszty, zachowanej do wysokości pierwszego piętra. Na lewo od bramy, w miejscu zetknięcia się skrzydła wschodniego i południowego jest ryzalit. Ma on okienka o profilach renesansowych. Łączy się on od południa z wydatniejszym ryzalitem, przeprutym na wysokości pierwszego i drugiego piętra renesansowymi, arkadowo-filarowymi loggiami widokowymi. Mają one dekorację sgraffitową, zrekonstruowaną na podstawie zachowanych śladów, i attykę skomponowaną z autentycznych elementów.

            Skrzydło południowe złożone jest z dwóch części: wschodniej – szerszej, wysuniętej ku przodowi, XVI-wiecznej i zachodniej – węższej, w murach gotyckiej. Część wschodnia jest pięciokondygnacyjna. Dwie dolne kondygnacje, mieszczące się poniżej poziomu dziedzińca, sklepione są kolebkowo. Część zachodnia jest czterokondygnacyjna, dolna kondygnacja, usytuowana również poniżej poziomu dziedzińca, też sklepiona jest kolebkowo. Od strony dziedzińca jest klatka schodowa prowadząca na pierwsze piętro, skąd do drugiego piętra jest dostęp schodami założonymi w narożniku traktu wschodniego i południowego. Schody mają żelazną balustradę w tzw. stylu rejencji. Na parterze elewacji skrzydła południowego są kamienne obramienia o profilach renesansowych.

            Skrzydło zachodnie jest krótkie, o murach u dołu gotyckich, w nim kilka mniejszych wnętrz. Jest tu też wykuta w skale studnia, sięgająca głębokością poniżej poziomu Prądnika.

            Mur północny przyparty jest do urwistej skały (,,Dorotka”). Przy murze od północy dobudowano około połowy XVII wieku, na wysokości drugiego piętra zamku, kaplicę św. Michała Archanioła. Jest ona kwadratowa, nakryta kopułą na pendentywach, z latarnią. Jej wnętrze rozczłonkowane jest w narożnikach półpilastrami dźwigającymi belkowanie. Ponad belkowaniem wznoszą się półkoliste ściany tarczowe z oknami. W ścianach bocznych kaplicy są po trzy półkoliste wnęki, ogzymsowane. Czasza kopuły pokryta jest dekoracją stiukową w kształcie figur geometrycznych, motywów roślinnych i główek aniołków. W kaplicy znajdują się resztki dwóch nagrobków renesansowych z XVI - XVII wieku (lub może nagrobka podwójnego) – dwie marmurowe postacie leżących rycerzy, zapewne Stanisława i Andrzeja (zm. 1602) Szafrańców. Pod kaplicą są dwie krypty.

           Dziedziniec otoczony jest na pierwszym i drugim piętrze dookoła filarowymi galeriami arkadowymi, sklepionymi kolebkowo z lunetami. W żagielkach między archiwoltami znajduje się 21 rzeźbionych maszkaronów w postaci stylizowanych głów ludzkich i zwierzęcych. Na najkrótszej ścianie dziedzińca – kartusze z herbami Starykoń (Stanisława Szafrańca) i Rawicz (jego żony Anny z Dębieńskich). Na parterze dziedzińca są głębokie, nieregularne wnęki. Na parterze ryzalitu dziedzińcowego – kamienny, półkolisty, boniowany portal, ujmujący cofnięty w głąb ostrołukowy otwór bramy.

            Przy narożniku północno-wschodnim głównego kompleksu jest dwupiętrowy trakt, biegnący w kierunku północno-wschodnim i zakończony basztą. Wchodził on jeszcze w skład zamku średniowiecznego. W dolnej kondygnacji jest tu sklepiony kolebkowo korytarz, w kondygnacjach górnych mniejsze pokoje. Na parterze oraz na poziomach pierwszego piętra i muru strychowego – strzelnice. Baszta jest okrągła gotycka, wewnątrz pięciokondygnacyjna. Są w niej strzelnice kluczowe.

            Na krużgankach i w salach zamkowych znajduje się w sumie pięć portali zrekonstruowanych z autentycznych fragmentów. W loggii zewnętrznej i w jednej z sal drugiego piętra skrzydła wschodniego oraz na wewnętrznych ścianach krużganków są fragmenty polichromii renesansowej z końca XVI wieku: postacie kobiece (między innymi alegoryczne – (Judyta, Avaritia), motywy architektoniczne i sceny figuralne z napisami polskimi oraz motywy roślinne. Pod gzymsem koronującym elewację południową widnieją ślady ornamentu zwanego falą. W lapidarium zgromadzono kilkadziesiąt fragmentów kamiennych odrzwi, gzymsów (między innymi dwa gotyckie), szczegóły attyki – woluty i kule.

            Wyżej opisany kompleks poprzedzony jest od wschodu obszernym, pięciobocznym, nieregularnym dziedzińcem. Od frontu (strona wschodnia) jest on zamknięty kurtyną z dwoma bastionami na narożnikach; od północy – prostokątną, dwupiętrową oficyną, łączącą się ze wspomnianą basztą gotycką; od południa – podwójnymi, załamującymi się murami obronnymi. Na osi kurtyny znajduje się trójdzielna, rustykowana brama wjazdowa. Ma ona przelot środkowy i oddzielone pilastrami wnęki przejść dla pieszych. Jest boniowana, zwieńczona lekko gierowanym podwójnym gzymsem, nad którym wmurowano tablicę erekcyjną. Nad pomieszczeniami znajdującymi się po jej bokach biegnie korytarz ze strzelnicami łączący bastiony.

            Bastiony mają wewnątrz po kilka kondygnacji podzielonych na komory. Nakryte są nasypami ziemnymi. W ich czołach i barkach umieszczono strzelnice, częściowo w boniowanych oprawach. Na narożnikach są tarcze herbowe Zebrzydowskich. Przed kurtyną znajduje się most nad sztucznym przekopem, niegdyś zwodzony. W narożniku dziedzińca, przy bastionie północno-wschodnim, stoi pseudogotycka baszta z lat 1864 - 1877. Do południowej strony dziedzińca przylegają ogrody. Kompozycja nawiązuje do założeń szesnastowiecznych, powstała w latach 50-tych XX wieku według projektu Gerarda Ciołka. U stóp zamku, wzdłuż drogi, ciągną się sztuczne stawy wykopane jeszcze w XVI wieku.

                                                 opracowała Marta Goździk

źródła:

Andrzej Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 1 – województwo krakowskie, z. 12 – powiat olkuski,

Warszawa 1953