(Etnolekt wilamowicki, także wilamowski: Naojśtaod) – miasto w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej, położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego oraz cyklicznej imprezy, Zatorskie Dni Karpia.

Warto zobaczyć:

Układ urbanistyczny (XIV/XV-XIX)

Gotycki kościół śś. Wojciecha i Jerzego (1393), przebudowywany (1766, 1836, 1896), regotyzowany (1956–1961 i 1968-1973) z jedną boczną wieżą, pl. Kościuszki 3

           Kościół został wzniesiony w miejscu pierwotnej świątyni romańskiej, wzmiankowanej w 1292 roku, murowany z cegły w układzie polskim i cegła mocno wypalona tzw.  zendrówka, w dolnych partiach z kamienia łamanego, oszkarpowany. Prezbiterium gotyckie, krzyżowo-żebrowe, bogato profilowany portal południowy. Strop głównego korpusu, filary i chór współczesne. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki m.in. spiżowa chrzcielnica (1462) z wizerunkiem ks. zatorskiego Wacława, mozaika ECCE HOMO (XVI wiek), zabytkowe dzwony (XV i XVI wiek), fragmenty fresków na ścianach odsłonięte podczas ostatniej renowacji, klasycystyczny fotel dla celebransa (połowa XIX wieku), konfesjonały (XIX wiek), liczne epitafia (XVIII/XIX wiek), gotycki ołtarz główny (1886).

           Obok kościoła grobowiec w kształcie antycznego sarkofagu należący do  księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII/XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. Stanisław Wąsowicz - adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy.

Zespół pałacowy (XV, XIX wiek):

           - pałac, dawny zamek (1445), pierwotnie gotycki, zbudowany przez ks. Wacława i jego braci, rozbudowany (XVI wiek), dobudowane II piętro (1778), przebudował go (1836) na neogotycki architekt Franciszek Maria Lanci, przebudowywany (koniec XIX wieku, po 1910), z wieżą na osi fasady, zwieńczoną krenelażem, z herbami Wąsowiczów i Potockich.

          - na parterze bogato zdobione sale: myśliwska, złota, paprociowa, bluszczowa - udostępniane zwiedzającym.

           - neogotycka oficyna, dawna kuchnia pałacowa (1836)

          - brama

- ogród krajobrazowy (1845), częściowo przekomponowany z tarasowego ogrodu renesansowego

           - poniżej skarpy park krajobrazowy z zabytkowym drzewostanem

Cmentarz katolicki (1784)

Cmentarz żydowski (kirkut) prawdopodobnie z połowy XIX wieku

Aleja Lipowa to pomnik przyrody o wybitnej roli krajobrazowej, wzdłuż alei ponad 350 lip, wiek ponad 150 lat

Relikty fortyfikacji miejskich - zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta

Folwark "Podlipki" o genezie średniowiecznej, pierwotnie książęcy, następnie królewski, dworski. Obecny (połowa XIX wieku) zespół budynków mieszkalnych(czworaków) w stanie likwidacji, stajnie, spichlerze

Dawny dom ubogich starców tzw. Szpitalka, pierwotnie wzmiankowany w 1507 roku, obecnie budynek z przełomu XIX/XX wieku

Budynek dworcowy (1884) wybudowany w związku z otwarciem nowej linii kolejowej Skawina-Oświęcim

Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie

Figury i krzyże przydrożne między innymi figura św. Rocha , św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena