Sobór archikatedralny św. Jana Chrzciciela

dawny kościół pod wezwaniem św. Ignacego i zespół dawnego kolegium jezuitów

Na pograniczu Polski i Rusi ścierały się wpływy dwóch ośrodków chrześcijańskich - Rzymu i Konstantynopola

           Schizma wschodnia (1054 rok) spowodowana różnicami politycznymi i kulturowymi doprowadziła do powstania Kościołów: katolickiego na Zachodzie i prawosławnego na Wschodzie. Za sprawą władających wschodnimi obszarami książąt kijowskich cerkiew prawosławna wygrywała bitwę o wiernych. Już na początku XIII wieku w Przemyślu mieściła się siedziba prawosławnej diecezji. Najprawdopodobniej pierwszą katedrą prawosławną była książęca tzw. "Cerkiew Wołodara" zlokalizowana na grodzie w miejscu, gdzie dziś wznosi się Zamek. W 1412 roku król Władysław Jagiełło odbiera "Grekom" cerkiew katedralną na zamku. Przez jakiś czas katedra prawosławna funkcjonuje na peryferyjnym Wilczu, by już w 1500 roku, za sprawą bogatego mieszczanina Koźmy, wrócić w obręb murów miejskich w pobliże Bramy Lwowskiej. W XVI wieku oba obrządki mają swoje katedry i swoich biskupów. W efekcie unii brzeskiej (1596 rok) stosunki wyznaniowe ulegają zmianie - ruska szlachta wszczęła bunt a przez pewien czas w Przemyślu istniało nawet trzech biskupów: katolicki, unicki i "dyzunicki". W XVII/XVIII wieku Grekokatolicy zamierzają wybudować nową cerkiew katedralną - w tym celu rozebrali starą i rozpoczęli prace od budowy nowej dzwonnicy.

           Nadeszły zabory – kasata (1773 rok) kościołów, klasztorów i licznych rozbiórek obiektów sakralnych. Władze austriackie nakazały zaprzestania budowy ale pozwalają unitom wybrać sobie jeden z kościołów (Jezuitów, Karmelitów, Dominikanów, Bonifratrów itd.) na cerkiew. Wybór pada na pięknie usytuowany nad miastem kościół Karmelitów i dokonują kilku adaptacji świątyni aby kościół Karmelitów przypominał choć trochę cerkiew. Między innymi na krzyżowaniu nawy i transeptu dostawiając kopułę - nie cebulastą, cerkiewną - ale klasyczną. Po II wojnie światowej władze polskie nie uznają faktu istnienia kościoła unickiego. W Przemyślu, w opuszczonym dawnym kościele Karmelitów, późniejszej katedrze greckokatolickiej, pojawiają się zakonnicy-karmelici, którzy początkowo nielegalnie, powoli przywracają świątynię do życia. Nadchodzi przełom 1989 roku. Grekokatolicy upominają się o swoją byłą katedrę, która od kilkudziesięciu lat znowu jest kościołem Karmelitów. W konflikcie interweniuje Jan Paweł II podejmując salomonową decyzję - katolicy zatrzymują kościół Karmelitów, a grekokatolicy otrzymują położony obok kościół pojezuicki.

           Patrząc obecnie na Sobór św. Jana Chrzciciela w Przemyślu zauważymy, że jego kształty nie przypominają typowej architektury cerkiewnej. I nie jest to przypadek. Pierwotnie był to obiekt, który w latach 1626-1671 zbudowali katolicy. Jego fundatorami byli: Anna z Tyrawskich Ulińska, marszałek wielki koronny Mikołaj Wolski i Jakub Maksymilian Fredro - referendarz koronny. Możliwe, że architektem był włoski jezuita Giacomo Briano. Kościół zbudowany w stylu barokowym na planie prostokąta, trzynawowy. Murowany z cegły z użyciem kamienia w fundamentach, otynkowany. Prezbiterium trójprzęsłowe, zamknięte prosto, nieco węższe od strony nawy głównej. Po jego bokach kaplice na przedłużeniu naw bocznych, równe im szerokością i wysokością. W zamknięciu prezbiterium, pod sklepieniem stiukowy kartusz z herbem Osoria i inicjałami fundatorki. Na zewnątrz charakterystyczne są dwie jednakowe wieże po bokach okazałej fasady oraz schody i neobarokowa sygnaturka. Grekokatolicy nadają chłodnemu, akademickiemu barokowi Jezuitów cechy wschodnie i w końcowym efekcie adaptacji wnętrza znajdujemy chłodny barok skonfrontowany z ludyczną sztuką (osobliwe połączenie). Ponadto zatynkowano łacińską sentencję zdobiącą fasadę, przerobiono monogram IHS na IXC, w latach 2001-2002 według projektu Jerzego Lewosiuka wzniesiono murowaną dzwonnicę.

           W środku cerkwi najpiękniejszą ozdobą jest wspaniały XVII-wieczny barokowy ikonostas. Zanim dotarł do Przemyśla w 1993 roku znajdował się w kilku różnych świątyniach, a także w Muzeum Kresów w Lubaczowie. Prezentuje styl zachodnioukraińskiego malarstwa cerkiewnego.

źródła:

Gontarz R.: Katedra greckokatolicka w Przemyślu

Matak M., Szyma M.: Bieszczady i Pogórze Przemyskie, Bielsko-Biała 2005

Polska niezwykła. Województwo Podkarpackie. Przewodnik. Praca zbiorowa, Warszawa 2008

Katalog zabytków sztuki w Polsce. Miasto Przemyśl, Warszawa 2004