Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i klasztor pofranciszkański w Zawichoście

           Po 1245 Bolesław Wstydliwy i jego siostra Salomea ufundowali w Zawichoście kościół i klasztor klarysek. W 1257 osadzono tu też franciszkanów. W tym samym roku klaryski zostały przeniesione do Skały. Od tego czasu aż do kasaty zakonu w 1864 budynki należały do franciszkanów. Do prezbiterium orientowanego kościoła przylega od północy jedyne zachowane, wschodnie skrzydło dawnego klasztoru.

Kościół

           wybudowano w latach 1245 - 1257. Po uszkodzeniu zapewne w 1353 został odbudowany. Wtedy między innymi podniesiono szczyty i przesklepiono na nowo zachodnie przęsło prezbiterium. Po ogołoceniu w 1548 kościół do schyłku XVI wieku był opustoszały. Odbudowa rozpoczęła się w 1600 roku. W tym czasie między innymi przekształcono zakrystię, zlikwidowano lektorium, wybudowano chór muzyczny i dobudowano krużganek przy nawie od północy. W latach 1626 - 1628 przebudowano kaplicę Matki Boskiej Różańcowej.

            W ciągu XVII i XVIII wieku kościół został częściowo zbarokizowany. Między innymi przekształcono szczyt zachodni i dostawiono (zapewne około połowy XVIII wieku) kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej. W 1939 rozpoczęto restaurację kościoła (przerwaną w 1942) pod kierunkiem Kazimierza Skórewicza. W 1944 kościół doszczętnie spłonął. W większości został odbudowany w latach 1945 - 1949, wraz z rekonstrukcją pierwotnego, XIII-wiecznego wyglądu, według projektu Józefa Jamroza.

            Jest wczesnogotycki z elementami romańskimi, murowany z cegły w układzie wendyjskim, z nielicznymi detalami z piaskowca. Kaplice murowane są z kamienia, otynkowane. Nawa oraz nieco węższe i niższe prezbiterium są wydłużone, prostokątne. Od południa, przy wschodniej części prezbiterium znajduje się współczesna mu, dawna zakrystia (obecnie składzik). Od północy, w obrębie budynku klasztornego jest obecna zakrystia (zapewne dawne oratorium zakonne) i za nią wąski skarbczyk. Przy zakrystii od zachodu znajduje się przedsionek utworzony z fragmentu krużganku klasztornego z 1. połowy XVII wieku. Do wschodniej części nawy przylegają prostokątne kaplice: od południa Matki Boskiej Różańcowej z 1. połowy XVII wieku (z zachodnią ścianą do połowy wysokości ceglaną, gotycką), od północy Matki Boskiej Szkaplerznej, barokowa, zapewne z około połowy XVIII wieku.

            Na zewnątrz elewacje opięte są wydatnymi lizenami zwieńczonymi trójkątnie. Fasada oraz wschodnia elewacja prezbiterium (w obu po trzy wydłużone okna) zwieńczone są trójkątnymi szczytami. Elewacje boczne mają profilowany, gotycki gzyms wieńczący. W prezbiterium widoczne są pod nim fragmenty fryzu z cegieł na kant. Na północnej ścianie nawy widnieją ślady łuków po sklepieniach krużganku. Dachy są dwuspadowe, nowe. Dawna zakrystia i kaplica Matki Boskiej Szkaplerznej mają dachy pulpitowe, kaplica Matki Boskiej Różańcowej wielopołaciowy, wklęsły.

            Wewnątrz prezbiterium, mieszczące pierwotnie chór zakonny, nakryte jest częściowo zrekonstruowanymi sklepieniami, oddzielonych wydatnymi, ceglanymi, uskokowymi gurtami. Dwa przęsła wschodnie sklepione są krzyżowo-żebrowo (około połowy XIII wieku). Żebra są pasiaste, z odcinków kamienia i cegły naprzemian, profilowane, z kamiennymi zwornikami z przekutą dekoracją roślinną. Przęsło zachodnie ma sklepienie gwiaździste (2. połowa XIV wieku), z ceglanymi żebrami. Gurty sklepień spływają na pasiaste, ceglano-kamienne, nadwieszone filary przyścienne (w narożach prezbiterium na wiązki nadwieszonych służek). Filary mają uskokowy przekrój, opięte są półkolumienkowymi służkami, wsparte na profilowanych wspornikach i zwieńczone profilowanymi gzymsami.

            Okna w prezbiterium są ostrołukowe, wąskie, wysokie, rozglifione. W ścianie południowej znajduje się półkoliście przesklepiona piscina (pierwotna chrzcielnica) oraz gotycka wnęka na sedilia, przesklepiona trzema ostrołukowymi arkadkami, które mają ceglano-kamienne wsporniczki. Otwór tęczy jest ostrołukowy. Na ścianie tęczy i przylegających do niej bocznych odcinkach ścian nawy widnieją ślady ostrołuków i wsporniczków po sklepieniu podtrzymującym dawne lektorium, oddzielające nawę od prezbiterium (zlikwidowane zapewne w 1. połowie XVII wieku). Nawa nakryta jest belkowanym stropem. Okna (w górnej strefie ścian) zostały zrekonstruowane w 1939 w miejsce barokowych, są ostrołukowe, rozglifione.

            Dawna zakrystia od południa nakryta jest zrekonstruowanym sklepieniem krzyżowym o pierwotnych, kamiennych, ostrołukowych wsporniczkach narożnych. W jej ścianie wschodniej znajduje się ostrołukowe okno oraz półkoliście przesklepiona wnęka wczesnogotyckiego lavabo z kamienną misą. W obecnej zakrystii sklepienie jest kolebkowo-krzyżowe, pokryte dekoracją stiukową z około 1620 - 1630 roku. Tworzą ją ornamentowane wałki, rozety i uskrzydlone główki puttów. Skarbczyk sklepiony jest kolebkowo, przedsionek kolebkowo-krzyżowo, w przejściu do prezbiterium odkryto pozostałości kamiennego portalu ostrołukowego. Kaplica Matki Boskiej Różańcowej nakryta jest kopułą (prowadzi do niej z nawy ostrołukowe wejście). Kaplica Matki Boskiej Szkaplerznej otwarta jest do nawy półkolistą arkadą. Ma sklepienie kolebkowe z lunetami, przy narożach pilastry dźwigające belkowanie.

            Z przedsionka do zakrystii i z zakrystii do skarbczyka prowadzą drewniane portale z około połowy XVIII wieku - profilowane, z wolutowymi zwieńczeniami i kartuszami. We wschodniej ścianie prezbiterium zachowało się renesansowe sakramentarium (1542) - kamienne, ujęte w półkolumienki. W przedsionku wmurowane są kamienne kartusze z 1. połowy XVII wieku, z herbami, literami i insygniami biskupimi: Pomian Macieja Łubieńskiego i Rawicz Pawła Wołuckiego. Na północnej ścianie prezbiterium jest fragment słabo czytelnej polichromii figuralnej, zapewne z XV/XVI wieku, z postacią zakonnicy (?) i heraldycznym orłem. W zakrystii są barokowe komody (XVIII wiek).

            Po lewej stronie nawy, od wejścia znajduje się wczesnobarokowy, wykonany z czarnego marmuru nagrobek Zofii z Bobrka Słupeckiej, starościny zawichojskiej (zm. 1632). Płyta z leżącą, płaskorzeźbioną postacią zmarłej ma obramienie architektoniczne. W zwieńczeniu są kartusze z herbami Półkozic, Rawicz, Gryf, Trąby, Leliwa, Topór.

            Po przeciwnej stronie jest epitafium Stanisława z Opoki Opockiego (zm. 1629) i jego żony Anny z Miłoszowa - barokowe (1672), z płaskorzeźbioną półpostacią szlachcica klęczącą przed św. Franciszkiem w zwieńczeniu. W kościele znajduje się także marmurowe epitafium Kazimierza Popławskiego (zm. 1620) z herbem Drzewica oraz marmurowa tablica konsekracji kościoła (1633), w obramieniu wczesnobarokowym.

            Wśród sprzętów liturgicznych jest między innymi barokowa monstrancja (1705), z glorią podtrzymywaną przez aniołka i oplecioną winoroślą; monstrancja w stylu regencji (1731), z figurkami świętych Jana Chrzciciela i Franciszka na ramionach; pacyfikał z elementami z XVI - XVII wieku.

Budynek klasztorny

           został wzniesiony przed 1257, był wielokrotnie wraz z kościołem palony i odbudowywany. Został rozbudowany w 1. połowie XVII wieku. Składał się z trzech skrzydeł otaczających dziedziniec na północ od kościoła. W 1858 rozebrano korytarz (skrzydło zachodnie) łączący kościół ze skrzydłem północnym. Skrzydło północne zostało rozebrane w końcu XIX wieku. Od kasaty zakonu w 1867 w budynkach poklasztornych mieściły się szkoły. Obecnie rezydują tu Siostry św. Jadwigi Królowej Służebnice Chrystusa Obecnego. Zachowane skrzydło wschodnie, spalone w czasie I wojny światowej, zostało odbudowane i przedłużone ku północy w 1920, według projektu Kazimierza Skórewicza. Ponownie spalone w 1944 i odbudowane.

            Budynek jest murowany z cegły, piętrowy, podpiwniczony. Ma rzut wydłużonego prostokąta. Wschodni trakt przyziemia jest wczesnogotycki (około połowy XIII wieku), później przekształcony. Korytarz od zachodu i piętro zostały dobudowane w 1. połowie XVII wieku.

            Pośrodku przyziemia znajduje się sień na przestrzał, z nowymi schodami. W trakcie wschodnim (przy kościele) zakrystia, za nią wąski skarbczyk i dalej duże, kwadratowe pomieszczenie (zapewne dawny kapitularz), sklepione kolebkowo-krzyżowo i kolebkowo z lunetami. Od frontu jest szereg małych pomieszczeń sklepionych kolebkowo-krzyżowo i kolebkowo z lunetami, powstałych z przedzielenia krużganku. Na piętrze, wzdłuż osi podłużnej biegnie korytarz sklepiony w części przykościelnej kolebkowo-krzyżowo. Po jego bokach są trakty przekształconych pomieszczeń. Na ścianie części południowej dawnego krużganku, w przyziemiu zachowały się resztki polichromii ze scenami z życia Chrystusa, z datą 1644. Dach jest nowy, dwuspadowy.

Dzwonnica

           pochodzi z 2. połowy XVIII wieku. Jest murowana z kamienia i otynkowana, piętrowa, na rzucie kwadratu. Kondygnacje oddzielone są gzymsem, podziały ramowe, otwory arkadowe. Dach namiotowy. Obok stoją dwie kamienne, barokowe rzeźby świętych Antoniego i Franciszka, znajdujące się wcześniej na szczycie fasady.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, z. 11 – powiat sandomierski, Warszawa 1962

2. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., red. M. Walicki, Warszawa 1971