Kościół i dawny szpital Św. Ducha

           Kościół i szpital zostały wybudowane prawdopodobnie w 1292 z fundacji Żegoty, kasztelana krakowskiego dla konwentu kanoników regularnych de Saxia (tzw. Duchaków). Budynki, najpierw drewniane, w ich posiadaniu znajdowały się do 1784 roku. W 1819 zostały przejęte przez zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia, tzw. szarytek. W 1920 majątek i inwentarz szpitalny przejęła fundacja dobroczynna, w 1952 Skarb Państwa. Obecnie kościół jest filią parafii katedralnej. W budynkach poszpitalnych mieszkają siostry, mieszczą się tu placówki służby zdrowia i Caritas Diecezji Siedleckiej.

           Kościół jest orientowany, gotycki, wzniesiony w XV wieku, przekształcony w 2. połowie XVII wieku (?) i po pożarze w 1757 roku. Wnętrze zostało wówczas zbarokizowane. Klasycystyczną fasadę dobudowano w 1829 roku. Kościół jest murowany z cegły, fasada i wschodni szczyt nawy są otynkowane. Nawa ma rzut zbliżony do kwadratu, pierwotnie mogła być nakryta sklepieniem wspartym na jednym filarze. Prezbiterium jest znacznie węższe, dwuprzęsłowe, zamknięte trójbocznie. Przy nim od południa znajduje się wieloboczna zakrystia, a od północy prostokątna, dwuprzęsłowa przybudówka, mieszcząca przedsionek i składzik. Od południa do wschodniej części nawy przylega kwadratowa kaplica Pana Jezusa Miłosiernego, zapewne z 2. połowy XVII wieku. Nie zachowała się kaplica północna, ślad po niej to arkada w północnej elewacji kościoła, niegdyś łącząca kaplicę z nawą.

             Na zewnątrz prezbiterium i wschodnie naroża nawy opięte są uskokowymi skarpami. Wokół prezbiterium biegnie ciosowy gzyms kapnikowy. Okna są gotyckie, ostrołukowe, częściowo zamurowane. Na bocznych ścianach nawy widoczny jest gotycki, szeroki fryz wieńczący z cegieł układanych w jodełkę. Dachy są dwuspadowe, wschodni szczyt nawy (z 2. połowy XVII wieku?) ma wolutowe spływy. Nad nawą wznosi się barokowa wieżyczka na sygnaturkę, z latarnią.

             Fasada (w licu ulicy, ujęta z dwóch stron budynkami szpitala) rozczłonkowana jest pilastrami. Pomiędzy nimi nad przyziemiem są odcinki gzymsu kordonowego z płycinami poniżej. Nad gzymsem, na osi fasady znajduje się duże okno zamknięte łukiem odcinkowym a po jej bokach prostokątne nisze. W tle trójkątnego frontonu wznosi się wysoki mur attykowy zwieńczony schodkowym szczytem.

            Prezbiterium nakryto w 3. ćwierci XVIII wieku dwoma przęsłami sklepienia żaglastego na gurcie spływającym na pilastry. Trójboczne zamknięcie zostało odcięte w tym czasie parawanową, wklęsłą ścianą ołtarza głównego. Nawa nakryta jest dwoma przęsłami sklepienia żaglastego z nieregularnymi lunetami (XVII - XVIII wiek), o spływach wspartych na opilastrowanych filarach przyściennych. Tęcza ma wykrój półkolisty. W zachodnią część nawy wbudowano w 3. ćwierci XVIII wieku murowany chór muzyczny, późnobarokowy (być może według projektu ks. Józefa Karśnickiego), z ramionami wzdłuż bocznych ścian nawy. Wsparty on jest na arkadach filarowych, parapet ma wklęsło-wypukły, rozczłonkowany pilasterkami i płycinami. W przybudówce północnej sklepienie jest kolebkowe, w zakrystii kolebkowe z lunetami, kaplica sklepiona jest kolebkowo-krzyżowo.

             Ołtarz główny z około 1770 (powstał po pożarze z 1757) jest namalowany iluzjonistycznie na ścianie parawanowej, imituje architekturę późnobarokową. Po bokach widnieją postaci świętych, Augustyna i drugiego nierozpoznanego, ubranego w strój duchacki (być może założyciela zakonu, Gwidona z Montpellier). W zwieńczeniu anioły, jeden z nich trzyma podwójny krzyż duchacki. Pośrodku, w arkadowym otworze umieszczony jest obraz Zesłania Ducha Św. (2. połowa XVIII wieku), w bogato rzeźbionej, rokokowej ramie. Rokokowe tabernakulum (4. ćwierć XVIII wieku), zwieńczone ażurową koroną z krzyżem duchackim, wykazuje związki z warsztatem Macieja Polejowskiego.

              Dwa ołtarze boczne są późnobarokowe (2. połowa XVIII wieku), marmoryzowane, z figurami puttów i rzeźbionymi mensami. Według J. Zuba elementy klasycystyczne świadczą o tym, że ołtarze powstały zapewne dopiero w początku XIX wieku. W lewym znajduje się obraz św. Wincentego à Paulo (1. połowa XIX wieku), w prawym obraz Matki Boskiej Szkaplerznej (koniec XVIII wieku), poniżej przedstawienie św. Rocha z 1. połowy XVIII wieku. Ołtarz w kaplicy Pana Jezusa Miłosiernego jest rokokowy (2. połowa XVIII wieku), z wygiętymi kolumnami i rzeźbami aniołów w zwieńczeniu, trzymających symbole Męki Pańskiej. W środkowej wnęce znajduje się rzeźba w typie Chrystusa Frasobliwego (zapewne XVI wiek) - według tradycji pochodząca z kaplicy zamku sandomierskiego - w metalowej sukience i barokowej koronie. Antepedium jest rokokowe, płaskorzeźbione, ze sceną adoracji Chrystusa przez kobietę i mężczyznę, zapewne zapewne fundatorów ołtarza.

             Ambona jest rokokowa (4. ćwierć XVIII wieku), w dekoracji wykazuje związki z warsztatem Polejowskiego. Trzy krucyfiksy są barokowe - jeden z XVII wieku, dwa z XVIII wieku. W kościele znajdują się kamienne epitafia: Marcina Montanusa (zm. 1575) i Ewy Jabłońskiej - przełożonej szpitala Św. Ducha (zm. 1852). Na wyposażeniu jest między innymi podwójny krzyż duchacki, miedziany (XVIII wiek), dwa ornaty z XVIII wieku, dywan krzyżykowy polski (początek XIX wieku). W kaplicy rokokowa polichromia (połowa XVIII wieku), przemalowana, ze scenami cudów związanych z figurą Chrystusa Frasobliwego (z ołtarza).

            Obecne budynki szpitalne, położone wzdłuż ul. Opatowskiej, po bokach kościoła, zostały wzniesione po przejęciu szpitala przez Siostry Miłosierdzia (przed 1820 istniał niewielki budynek od południa). Budynek północny (między kościołem a bramą Opatowską) pochodzi z 1828, południowy z 1836, ze starszymi pozostałościami przy kościele.

            Oba budynki są późnoklasycystyczne, murowane i otynkowane. Piętrowe, prostokątne. Elewacje od ulicy zdobi gzyms kordonowy. Dachy są dwuspadowe. Budynek północny jest sześcioosiowy, południowy pięcioosiowy, połączony jednoprzęsłowym łącznikiem (w którym znajduje się ślepa arkada, może dawna brama) z prostopadłym skrzydłem dobudowanym około 1850 roku. Wnętrza zostały przekształcone.

            W podwórzu od północy znajduje się oficyna wzniesiona w 1838 dla służby szpitalnej. Piętrowa, z kondygnacjami oddzielonymi gzymsami kordonowymi, nakryta nowym dachem dwuspadowym.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III - woj. kieleckie, z. 11 - powiat sandomierski, Warszawa 1962

2. J. Zub, Sandomierz - kościół szpitalny św. Ducha, Tarnobrzeg 2004