Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w Bejscach

Pierwotny był wzmiankowany w 1326 roku. Obecny wybudowano zapewne w końcu XIV wieku, pierwsze wzmianki o nim pochodzą z około 1470 roku. Był odnawiany między innymi w 1883 (w tym pseudogotyckie przesklepienie korpusu) i później.

Kościół jest orientowany. Korpus ma gotycki, murowany z cegły o układzie polskim i częściowo wedyjskim, z użyciem zendrówki oraz ciosu w cokole i do detalu architektonicznego. Wg Katalogu zabytków… pierwotnie zapewne był dwunawowy. Obecnie ma jedną, czteroprzęsłową nawę z węższym i niższym prezbiterium, zamkniętym pięciobocznie. Do prezbiterium od północy przylega współczesna kościołowi zakrystia, zamknięta od wschodu dwubocznie. Przy wschodniej ścianie prezbiterium, pomiędzy skarpami znajduje się neogotycki Ogrójec (1883). Do nawy od południa przylega późnorenesansowa kaplica Firlejów (około 1594 - 1600) oraz niewielka kruchta z około 1600 roku. Od północy – barokowa kaplica św. Anny, ponadto gotycka, czworoboczna wieżyczka ze schodami na strych kościelny i ambonę. Od zachodu, między skarpami jest otwarty przedsionek.

Na zewnątrz kościół jest opięty skarpami o trzech i pięciu uskokach. Elewacje wsparte na ciosowym cokole z profilowanym gzymsem cokołowym, kapnikowym i koronującym. Na północnej ścianie prezbiterium widoczne są resztki ceglanego fryzu ząbkowego. Szczyt fasady jest trójkątny. Dachy nad nawą i prezbiterium strzeliste, dwuspadowe, kryte miedzią (1904). Dach nad zakrystią jest wielopołaciowy, nad kruchtą pulpitowy. Sygnaturka na dachu nawy pochodzi z 1819 roku.

Wewnątrz prezbiterium jest nakryte otynkowanym (ściany ceglane), dwuprzęsłowym, gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym z płaskorzeźbionymi zwornikami, na których widnieje Baranek z krzyżykiem oraz nierozpoznany herb. Profil żeber jest gruszkowy, wsporniki gotyckie, baldachimowe, rzeźbione, z ornamentacją maswerkowo-roślinną. Pod nimi wąskie nisze z konsolami na figury, konsole rzeźbione, z motywem maski i maswerkowo-roślinnym. Na ścianach prezbiterium odkryto w 1959 fragmenty gotyckiej polichromii (zapewne z około 1400). Jest to przedstawienie Chrystusa jako sędziego, z postaciami Matki Boskiej i św. Jana oraz dwóch aniołów po bokach (od wschodu) oraz sceny ilustrujące mękę Chrystusa, a także alegoryczne malowidła obrazujące grzechy główne. Arkada tęczy jest ostrołukowa, fazowana.

Zakrystia nakryta jest trójprzęsłowym, gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym (profil żeber gruszkowy), z trzema rzeźbionymi zwornikami z motywami maski, gwiazdy i ornamentów roślinnych. Wsporniki mają kształt ostrosłupów z maswerkami. W północnej ścianie zakrystii, w niszy znajduje się kamienny lawaterz, dawne gotyckie sakramentarium (koniec XIV wieku). Ma on formę ostrołukowej wnęki z maswerkiem, ujętej w płaskorzeźby uskrzydlonego smoka i winnej latorośli. Kamienna rynienka od lawaterza wyprowadzona jest na zewnątrz kościoła.

Ściany nawy są otynkowane. Nakryta jest ona sklepieniem pseudogotyckim, wykonanym według planów budowniczego Władysława Pietrzykowskiego.

Okna są wąskie, ostrołukowe, z trójlistnymi maswerkami i kamienną okładziną glifów, od wschodu i zachodu okulusy. Portal prowadzący od zachodu do nawy i portal z prezbiterium do zakrystii są gotyckie - kamienne, ostrołukowe i profilowane od połowy wysokości. Trzeci portal - w wieżyczce, w grubości muru - prowadzi z nawy na schody. Drzwi do zakrystii są stare, żelazne, z przedstawieniami Baranka. Z kruchty południowej do nawy prowadzi portal późnorenesansowy, wybudowany równocześnie z kaplicą Firlejów (około 1600) - kamienny, prostokątny, uszaty, z ornamentem plecionkowym na węgarach. Na nadprożu są rolwerkowe kartusze, ponad nimi popiersie św. Mikołaja biskupa (patrona fundatora kaplicy) na tle obłoków z rozetami, po bokach wolutowe, stylizowane głowice pilastrów. Drzwi są żelazne, w skośną kratę, z zamkiem i uchwytem z XVII wieku.

W prezbiterium znajdował się niegdyś ołtarz główny o charakterze barokowym (około połowy XVII wieku?), z obrazem Ukrzyżowania pędzla Wojciecha Gersona (1874). Obecnie jest tu tylko drewniany, gotycki krucyfiks, nie zasłaniający zabytkowej polichromii. Dwa ołtarze boczne są neogotyckie, polichromowane na biało i złocone. W lewym jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVII wiek), w sukience z końca XVII wieku z fragmentami rokokowymi. W prawym barokowy obraz św. Mikołaja (przed 1743).

Chrzcielnica pochodzi z około 1594 - 1597 (pierwotnie znajdowała się w kaplicy Firlejów, koresponduje z jej architekturą). Jest alabastrowa, rzeźbiona, wsparta na orlich szponach, z głowami baranimi na nodusie oraz rozetami i uskrzydlonymi główkami na puklowanej czarze. Pokrywę ma barokową (1. połowa XVIII wieku). Jedna kamienna kropielnica jest późnorenesansowa (XVI/XVII wiek), z maszkaronami, zbliżonymi w typie do tych zdobiących wejście do kaplicy Firlejów, i ich herbem Lewart; druga - przyścienna, barokowa. Stalle i dwa konfesjonały są barokowe (około połowy XVII wieku), jedna ławka barokowa (XVII wiek), pozostałe późnobarokowe, z rzeźbionymi bokami. W zakrystii jest barokowa szafka na kielichy, żelazna skrzynia z XVII wieku i baldachim procesyjny z końca XVIII wieku, z nową tkaniną.

W kościele znajduje się między innymi barokowy (koniec XVII wieku) obraz św. Marcina z żebrakiem na tle sceny batalistycznej (zapewne bitwy pod Chocimiem), pędzla Marcina Altomonte; portret Andrzeja Firleja, wojewodzica sandomierskiego (1652); późnogotycka rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego (1. połowa XVI wieku).

W północną ścianę prezbiterium wmurowany jest nagrobek Elżbiety Firlejównej (zm. 1580), wzniesiony przed 1589 przez jej brata Mikołaja, kasztelana bieckiego i późniejszego wojewodę krakowskiego. Jest on renesansowy, kamienny, na rustykowanym cokole, w architektonicznym obramieniu z ornamentacją roślinną. We wnęce znajduje się rzeźbiona, wpółleżąca postać zmarłej z kwiatem w ręku. W wolutowym zwieńczeniu umieszczona jest tablica inskrypcyjna, u szczytu kartusz z herbem Lewart.

W kościele znajdują się także kamienne, inskrypcyjne epitafia: Antoniego Michalskiego (zm. 1799), ks. Franciszka Bussiere, proboszcza bejskiego (zm. 1819), Wiktorii Ewy z Lubomeskich Szadurskiej (zm. 1822), Włodzimierza Byszewskiego (poległego w 1831 pod Grochowem), Ignacego Jabłońskiego (zm. 1834) oraz tablica konsekracji dawnych ołtarzy z 1621 roku.

Na wyposażeniu jest między innymi rokokowa monstrancja (sprzed 1740) z postacią św. Mikołaja biskupa podtrzymującego glorię i figurkami aniołów, kielichy z XVII - XVIII wieku, późnobarokowy relikwiarz św. św. Benedykta i Celestyna – drewniany, w kształcie trumienki, ornaty z XVIII wieku.

           Kaplica pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP („Firlejów”) została ufundowana przez Mikołaja Firleja, wojewodę krakowskiego jako kaplica nagrobna jego i jego żony, Elżbiety z Ligęzów. Jest późnorenesansowa, murowana z kamienia i otynkowana, z detalami z ciosu, wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Stanowi wybitne dzieło manierystyczne, wykonane być może przez krakowski warsztat kamieniarski Świątkowiczów. A. Kurzątkowska wskazuje też na krąg twórców skupionych wokół Hieronima Canavesiego (cechy jego sztuki nosi nagrobek Elżbiety Firlejówny).

Kaplica ma rzut kwadratu, nakryta jest eliptyczną w przekroju kopułą na pendentywach, z latarnią. Na zewnątrz jej naroża opięte są jońskimi pilastrami. Dołem obiega ją kamienny cokół, górą tryglifowy fryz z rozetami oraz profilowany gzyms. Na obramieniach okrągłych otworów okiennych występują na przemian rozety i główki aniołków. Kopuła zwieńczona jest kamienną latarnią. Ta opięta jest rzeźbionymi hermami, ozdobiona główkami aniołków i rozetami oraz nakryta kopułką. Na południowych narożnikach kaplicy stoją kamienne posągi Judyty i Holofernesa.

Otwór wejściowy z nawy zamknięty jest półkoliście. W południowej i wschodniej ścianie kaplicy są analogiczne, arkadowe wnęki, ponad nimi w ścianach tarczowych okrągłe okna. Całą ścianę zachodnią zajmuje nagrobek Firlejów. Na przeciwległej ścianie we wnęce znajduje się ołtarz. Po bokach wnęk i otworu wejściowego są nisze zasklepione hemisferycznie.

Otwór wejściowy i wnęki ujęte są pilastrami jońskimi, podłęcza ich archiwolt ozdobione kasetonami z rozetami. Trzony i ościeża pilastrów, głowice i archiwolty pokryte są dekoracją z rozet, rombów i kół, maszkaronów i główek aniołków. Rozety i uskrzydlone główki aniołków występują również na obramieniach okiennych, na silnie występującym gzymsie podkopułowym i w podniebiu latarni. Ponad wnękami biegnie fryz o palmetowych tryglifach na przemian z rozetami i skromny gzyms. W pedentywach znajdują się rolwerkowe kartusze z herbami Lewart, Półkozic, Bonarowa i Pilawa. Podniebie kopuły ozdobione jest kasetonami z rozetami, najwyższy rząd kasetonów liśćmi. Na ścianach widoczne są resztki polichromii figuralnej ze scenami Zwiastowania, Narodzenia, Pokłonu Trzech Króli i Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W pendentywach anioły ze wstęgami, dołem ornamenty barokowe.

Dolna część arkady wejściowej wypełniona jest kamienną, ażurową bramką. Na jej osi znajduje się prostokątny otwór wejściowy z nowszą, żelazną kratą. Jest on ujęty w pilastry dźwigające wieńczący bramkę gzyms z liściastym fryzem. Ponad otworem wejściowym jest przeźrocze z rozet, w polach bocznych przeźrocza z plecionki i promieniste.

W kaplicy znajduje się późnorenesansowy ołtarz (konsekrowany w 1600), stanowiący z nią (i nagrobkiem Firlejów) integralną całość, rzeźbiony z piaskowca, marmuru i alabastru. Ma on bogatą dekorację okuciową, roślinną, rozety i główki puttów oraz figuralną. W polu środkowym umieszczona jest scena Wniebowzięcia Matki Boskiej, w polach bocznych postacie świętych biskupów Stanisława i Mikołaja, w zwieńczeniu Ukrzyżowanie, u szczytu Chrystus Zmartwychwstały. Ponadto nad polami bocznymi znajdują się Archaniołowie Gabriel i Michał oraz putta - w predelli trzymające kartusz z hierogramem IHS, ponad sceną Wniebowzięcia unoszące wieniec, po bokach zwieńczenia niosące atrybuty Wiary. Antepedium jest drewniane, rokokowe, z płaskorzeźbą Zwiastowania.

Znajdujący się w kaplicy nagrobek Mikołaja Firleja (zm. 1599) i jego żony Elżbiety (zm. 1594) jest późnorenesansowy (został ukończony zapewne w 1601), rzeźbiony z piaskowca i marmuru. Ma układ trójosiowy, z wysuniętą do przodu częścią środkową. W górnej kondygnacji wysokiego, rozbudowanego cokołu jest ona ujęta w jońskie pilastry, zaś w polu głównym nagrobka w jońskie, marmurowe kolumny, które dźwigają baldachimowe belkowanie i trójkątny szczyt. Pola boczne nagrobka są atektoniczne, jedynie w górnej części cokołu ujęte w pilasterki.

W polu głównym znajdują się dwie marmurowe, płaskorzeźbione płyty z klęczącymi postaciami Mikołaja i Elżbiety, adorującymi krucyfiks z klęczącą pod nim figurą św. Magdaleny. W polu środkowym górnej kondygnacji cokołu są kartusze z herbem Lewart, w polach bocznych, pod baldachimami, marmurowe płaskorzeźby puttów z klepsydrami, wspartych na czaszkach. U szczytu nagrobka stoi figura Chrystusa Zmartwychwstałego.

Nagrobek pokryty jest wybujałą dekoracją fantastyczno-zwierzęcą i roślinną: smokami, gryfami i akantowymi esownicami, ujmującymi poszczególne kondygnacje. Ponadto są tu rolwerkowo-akantowe kartusze z inkrustacjami z marmuru, orle łapy, rozety, owoce, ornamenty okuciowe itd. Jak pisze A. Kurzątkowska – w skomplikowanej plastyce nagrobka można odnaleźć cechy różnych warsztatów i mistrzów, znamiona twórczości Padovana i Canavesiego, Michałowicza i Santi Gucciego.

W kaplicy znajduje się także między innymi klasycystyczne, marmurowe epitafium oraz metalowa urna z sercem Marcina Badeniego, wojewody i ministra sprawiedliwości Królestwa Polskiego (zm. 1824).

            Kaplica św. Anny została ufundowana w 1649 przez ks. Jana Bartłomieja Robakowskiego, kanonika wiślickiego i proboszcza bejskiego. Jest prostokątna, sklepiona kolebkowo, nakryta dachem pulpitowym. Znajduje się w niej barokowy ołtarz (2. połowa XVII wieku), uzupełniany w XVIII i XIX wieku. W nim obraz Św. Rodziny ufundowany w 1787 przez Wawrzyńca Żabińskiego (mal. I. Stan...).

           Dzwonnica została wzniesiona w 1771 roku. Jest murowana, prostokątna, trójdzielna. W przyziemiu ma arkadowe wejście, na piętrze trzy pomieszczenia na dzwony, otwarte na dwie strony arkadowymi otworami. Podziały elewacji są ramowe, dach dwuspadowy, z trójkątnymi szczytami.

Na cmentarzu grzebalnym wyróżniają się kamienne, późnoklasycystyczne nagrobki: Barbary z Mątkowskich (zm. 1829) i Wojciecha (zm. 1833) Szadurskich, Walentego Mątkowskiego (zm. 1833), Franciszki (zm. 1822) i Emilii Lucyny Piramowicz, Józefa (zm. 1833) i Ignacego (zm. 1834) Jabłońskich, Teodory König (zm. 1842).

źródła

1. Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko i M. Arszyński, Warszawa 1995

2. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III – woj. kieleckie, z. 9 - powiat pińczowski, Warszawa 1961

3. A. Kurzątkowska, Mauzoleum Firlejów w Bejscach, wybitne dzieło „manieryzmu pińczowskiego”, „Biuletyn Historii Sztuki” 1968, nr 1