Kościół pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła w Stopnicy

Kościół parafialny w Stopnicy był wzmiankowany w 1326 roku. Obecny – murowany, gotycki – wybudowano po połowie XIV wieku z fundacji Kazimierza Wielkiego. Niekiedy datę jego powstania przesuwa się niewłaściwie na 1370 – jak pisze E. Wierzbicka, opierając ją na treści dedykacji jednego z darów króla, hermy św. Marii Magdaleny.

W ciągu kilkuset lat w kościele przeprowadzono wiele zmian architektonicznych, wielokrotnie wymieniano wystrój wnętrza. Prawdopodobnie w XV wieku dobudowano kaplicę św. Anny. W XVI wieku kościół został poszerzony i prawdopodobnie wówczas doszła renesansowa kruchta. W okresie reformacji był zaniedbany (w 1564 określono jego stan jako zły). W połowie XVII wieku dobudowano barokową kaplicę.

Kościół, tak jak miasto i zamek, został zniszczony podczas potopu szwedzkiego. Zapewne po tym dobudowano wzmacniające skarpy oraz obniżono dach, a w 1670 przebito drzwi od strony wschodniej. Poważniejsze remonty przeprowadzono w 1720, w latach 1719 - 1725 (polichromia), 1759 - 1784 (nowe wyposażenie – zapewne po pożarze, murowana dzwonnica), odbudowę po pożarze z 1795 roku. Około 1900 dobudowano nowe, obszerne wejście główne. Przed wybuchem I wojny światowej wymieniono ołtarze na neogotyckie.

Podczas działań wojennych w 1944 i 1945 kościół został zniszczony w 80% (wysadzony w powietrze i spalony). Jak podaje Katalog Zabytków…, z korpusu zachowały się resztki dwóch filarów pierwotnie podtrzymujących sklepienie, przy ścianach pozostałości żeber sklepienia wraz ze wspornikami i ciosowymi łukami ślepych arkad, w prezbiterium resztki żeber ze wspornikami, w kaplicy św. Anny pozostałości żeber. Częściowo także oprawy i kamienne laski ostrołukowych okien.

Rozważano budowę nowego kościoła (aktualny oprócz tego, że w ruinie, to był za mały na aktualne potrzeby parafii), z ocalałych resztek planowano skonstruowanie kaplicy. Przeważyła jednak koncepcja odbudowy. Przez wiele lat kierował nią inż. J. Jamróz. Już w 1946 przystąpiono do prac wstępnych, w 1950 budowlę, wzmocnioną elementami żelbetowymi, przykryto dachem. Odbudowa trwała do 1958 roku. W tym czasie nabożeństwa odbywały się w prowizorycznej, drewnianej kaplicy. Zrekonstruowano górną część murów prezbiterium, południowy mur korpusu, zakrystię z wieżyczką schodową, filary, sklepienia oraz łuk tęczy. Prace wykończeniowe prowadzono jeszcze wiele lat, zachowując ocalałe elementy, w tym epitafia.

Kościół jest orientowany, murowany z ciosów wapiennych (przy wspornikach – z piaskowca). Korpus ma dwunawowy (należy do nielicznych realizacji tego typu), halowy, na rzucie prostokąta. Prezbiterium jest węższe, dwuprzęsłowe, zamknięte pięciobocznie. Od północy przylega do niego zamknięta dwubocznie zakrystia. Przy narożniku między prezbiterium i korpusem znajduje się wieżyczka ze schodami na strych, dołem wtopiona w mury zakrystii.

Przy korpusie od północy jest renesansowa kruchta (XVI wiek), od południa wczesnobarokowa kaplica Matki Boskiej Różańcowej, tzw. hinkowska, zbudowana około 1645 z fundacji Adama Hinka herbu Topór. Od południa do korpusu przylega także późnogotycka, dwuprzęsłowa kaplica św. Anny (XV/XVI wiek). E. Wierzbicka podaje, że została ona ufundowana prawdopodobnie w XV wieku przez rzemieślników stopnickich, na miejscu pierwotnej. Od zachodu jest gotycka, piętrowa kruchta.

Na zewnątrz kościół jest opięty dwuuskokowymi przyporami. Elewacje wsparte na cokole, z gzymsem kapnikowym i wieńczącym. Przy nawie, na skarpie od południa znajduje się kamienna płaskorzeźba z herbem ziemi wieluńskiej (2. połowa XIV wieku). Na skarpie północno-zachodniej kamienna płaskorzeźba św. Antoniego, zapewne z początku XVII wieku.

Jak pisze E. Wierzbicka, kościół ten jest bardzo podobny do kościoła św. Władysława w Szydłowie, być może wznieśli je ci sami budowniczowie. Oba należą też do grupy kościołów tzw. ekspiacyjnych, ufundowanych przez króla Kazimierza Wielkiego jakoby w ramach pokuty za polecenie utopienia w Wiśle ks. Marcina Baryczki.

Prezbiterium i kaplica św. Anny sklepione są krzyżowo-żebrowo. W nawach jest sklepienie trójpodporowe (inaczej piastowskie, modyfikacja krzyżowo-żebrowego), wsparte na dwóch smukłych, dziesięciobocznych filarach na wysokich cokołach, które stoją na osi wnętrza. Arkada tęczy jest ostrołukowa.

Żebra sklepienia w prezbiterium i korpusie mają profil podwójnie wklęsły. Wsporniki ozdobione są rzeźbioną ornamentacją roślinną. Płaskorzeźbione zworniki to jeden z dwóch – obok antepedium w ołtarzu – najcenniejszych elementów architektonicznych pochodzących z oryginalnej budowli. Zachowało się ich siedemnaście, pochodzą głównie z XIV wieku. W prezbiterium są trzy: głowa męska w koronie (Kazimierz Wielki?), herb Wielkopolski (?), głowa męska (budowniczy?); w korpusie są zworniki z herbami ziem: krakowskiej, kaliskiej, sieradzkiej, dobrzyńskiej, sandomierskiej (?), herbami papieża Benedykta XII, Andegawenów, Leliwa, Bogoria, Rogala, Jasieńczyk (za Architekturą gotycką…) oraz zworniki o motywach roślinnych i zoomorficznych. W kaplicy św. Anny zwornik z herbem Pobóg.

Okna są ostrołukowe, dwudzielne, obustronnie rozglifione, z kamiennym laskowaniem. Pierwotne, zachowane kamienne portale to: ostrołukowy, profilowany z prezbiterium do zakrystii; późnogotycki z nawy do kaplicy św. Anny (koniec XV wieku) – zamknięty łukiem dwuramiennym; zewnętrzny od południa do kaplicy św. Anny, ostrołukowy. Ponadto ostrołukowy, profilowany portal wiedzie do zakrystii od północy i do korpusu od zachodu. Do kruchty od północy – renesansowy, zamknięty półkoliście, dekorowany rustyką i wolimi oczyma.

Mensę ołtarza głównego zdobi drugi cenny zabytek – kamienne, gotyckie antepedium (2. połowa XIV wieku) z płaskorzeźbionym krzyżem, dwiema rozetami oraz klejnotami herbów Wielkopolski i Ziemi Dobrzyńskiej. Na początku XX wieku zostało ono umieszczone w zewnętrznym murze prezbiterium, ocalało podczas wojny i przy odbudowie powróciło do ołtarza. Zachowała się także ołowiana chrzcielnica z marmurową podstawą (XVI wiek).

W ścianę nawy północnej wmurowane są marmurowe epitafia ks. Alberta Węgrzynowicza (zm.1677), proboszcza stopnickiego, z herbem Unrug oraz Stanisława Żelazowskiego, aptekarza. W kościele znajduje się też między innymi późnobarokowy obraz św. św. Piotra i Pawła.

Dwa elementy zabytkowego wyposażenia, wyjątkowe dzieła rzemiosła artystycznego, prawdopodobnie krakowskiego – złoty kielich i srebrne popiersie (herma) Marii Magdaleny, dary Kazimierza Wielkiego, znajdują się obecnie w skarbcu Katedry Kieleckiej. Ozdobą kielicha jest siedem medalionów ze scenami z życia Chrystusa i Marii umieszczonych na stopie. Hermy były wyrobami złotniczymi wymagającymi szczególnych umiejętności i nie zachowało się ich wiele.

Kaplica Matki Boskiej Różańcowej ma opilastrowane narożniki wewnątrz i na zewnątrz, nakryta jest kopułą na pendentywach, z latarnią. W rokokowym ołtarzyku pochodzącym z klasztoru ss. benedyktynek w Staniątkach znajduje się malowany na desce, późnorenesansowy (1645) obraz Matki Bożej Stopnickiej w srebrnej, pozłacanej sukience, z koronami. W kaplicy są też marmurowe epitafia: Horacego Aleksandra Lusti i żony jego Ewy (1628), wczesnobarokowe oraz Anny z Bąkowskich Osińskiej (zm. 1842). Także epitafium Ludwika Łętowskiego (zm. 1868).

Pierwszą dzwonnicę, drewnianą postawiono koło kościoła zapewne na początku XVIII wieku. W drugiej połowie XVIII wieku wybudowano dzwonnicę murowaną w stylu włoskim. Została ona zburzona w 1944 roku. Obecną, dostosowaną do stylu kościoła wzniesiono w 1981 i zamontowano na niej dzwon wykonany w Gdańsku w 1730 roku.

Kościół otoczony jest murem z 1. połowy XIX wieku. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się kamienna rzeźba Chrystusa o charakterze barokowym (z dawnego Ogrójca) oraz kamienna figura – barokowa rzeźba NMP Niepokalanego Poczęcia na kolumnie z płaskorzeźbą św. Antoniego Padewskiego.

Na cmentarzu grzebalnym, założonym u schyłku XVIII wieku na skraju miasta znajdują się resztki budowli i posągów o zabytkowym charakterze, w tym murowane wejścia i kapliczka. Do tego zabytkowe nagrobki (kamienne, klasycystyczne): Matyldy Pascal (zm. 1843), z rzeźbą dziewczynki na postumencie, wspartej na kolumnie oraz Marianny (zm. 1846) i Ignacego (zm. 1847) Piątkowskich, ponadto kilka zniszczonych podczas wojny.

W Stopnicy są też dwie zabytkowe, kamienne figury przydrożne: późnobarokowa rzeźba św. Jana Nepomucena na postumencie z herbem Zadora i datą 1730 oraz rzeźba św. Antoniego Padewskiego na postumencie (1. połowa XIX wieku).

źródła

1. Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko i M. Arszyński, Warszawa 1995

2. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, z. 1 - powiat buski, Warszawa 1957

3. E. Wierzbicka, Stopnica – dzieje miasta i zamku, Lublin 2012