Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i klasztor reformatów w Kętach
Konwent został ufundowany w 1699 przez Andrzeja Jana Żydowskiego, stolnika i chorążego krakowskiego, herbu Doliwa.
Pierwsze prace przy budowie rozpoczęto w 1703 roku. Kościół został wymurowany w latach 1705 - 1712 (według M. Pielesza ukończono go w 1714). Zarówno kościół, jak i klasztor zostały wystawione ściśle według zasad, którymi kierowali się przy budowie swych placówek reformaci. Odznaczają się umiarem w dekoracji i prostotą.
Kościół zwrócony jest prezbiterium ku południowi. Nawa jest szersza, prostokątna. Po obu jej stronach są po dwie wnęki na ołtarze. Zwieńczona jest bogato profilowanym gzymsem, przerywanym w polach wnęk arkadowych. Załamania te dają wrażenie istnienia filarów, które wzmacnia dekoracja malarska, tworząca motywy par pilastrów. Nawa jest sklepiona kolebkowo z lunetami. Prezbiterium jest prostokątne, dwuprzęsłowe, z wyodrębnionym za pomocą ołtarza głównego chórem zakonnym. Podobnie jak w nawie ściany są podzielone na dwa przęsła pseudopilastrami o kapitelach utworzonych z profilowanego gzymsu. Prezbiterium także nakryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Tęcza ma wykrój półkolisty. Chór muzyczny jest wsparty na trzech arkadach filarowych. Od wschodu przy prezbiterium jest nowa kaplica św. Dydaka i składzik, przy nawie nowa kaplica Przemienienia Pańskiego (w stylu neoromańskim, obie wybudowane w latach 1901 - 1902) i prowadzący do niej korytarzyk. Od północy do nawy przylega prostokątna kruchta. Nad prezbiterium wznosi się wieżyczka na sygnaturkę o barokowym kształcie.
Podziały na zewnątrz są ramowe, fasada skromna, typowa dla kościołów reformackich. Niska kruchta ma szczyt zakreślony łukiem wklęsłowypukłym z uskokami. Falista linia szczytu podkreślona jest profilowanym gzymsem. Pośrodku jest płaskorzeźba św. Floriana. Po obu stronach drzwi są tablice informujące o renowacjach, umieszczone w listwowych owalach, a ponad wejściem medalion ze św. Franciszkiem. Pośrodku trójkątnego szczytu fasady - malowidło przedstawiające Matkę Boską Niepokalaną w otoczeniu aniołów. Podobne malowidło, przedstawiające św. Franciszka, zdobi wschodnią elewację kościoła. Z kruchty do nawy prowadzi prosty, kamienny portal. Polichromię wewnątrz, na sklepieniu nawy i prezbiterium, wykonał w 1925 Jan Stankiewicz. Malowidła na ścianach nawy są współczesne.
Ołtarz główny i dwa ołtarze boczne przy tęczy są barokowe (początek XVIII wieku). Ołtarz główny jest drewniany, częściowo złocony, oparty na kompozycji łuku triumfalnego. Znajduje się w nim rzeźbiona grupa Ukrzyżowania, z krucyfiksem w centrum (rzeźby Matki Bożej i św. Jana pochodzą z końca XIX wieku), ujęta po bokach łuku parami korynckich pilastrów. Pola boczne są ażurowe, w dolnej części mieszczą bramki prowadzące za ołtarz. Neobarokowe tabernakulum pochodzi z początku XX wieku. W zwieńczeniu jest obraz Trójcy Świętej (z Bogiem Ojcem trzymającym na rekach zdjętego z krzyża Chrystusa) pędzla Jana Stankiewicza. Przy ołtarzu głównym są dwa rokokowe ołtarzyki-stoliki, do pomocy w czasie odprawiania mszy. W lewym ołtarzu bocznym (NMP Niepokalanie Poczętej) znajduje się XVIII-wieczny obraz Maryi Panny w srebrnej sukience (ufundowanej w latach 50-tych XX wieku).W prawym ołtarzu jest obraz św. Franciszka z Asyżu z XVIII wieku.
Pozostałe ołtarze boczne zostały wykonane w XIX wieku, w stylu neobarokowym (wyjątek stanowi XVIII-wieczny, barokowy ołtarz św. Antoniego z Padwy z Dzieciątkiem Jezus). Wszystkie mają formę pola ujętego pilastrami, zamkniętego przerwanym, półokrągłym przyczółkiem. Na przyczółku spoczywa zwieńczenie z ornamentalnymi, złoconymi uszakami, zamknięte trójkątnymi przyczółkami. W ołtarzach znajdują się obrazy: św. Jan Kanty (z 1846, malowany przez Jana Stankiewicza) i Chrystus ukazujący się św. Małgorzacie M. Alacoque (namalowany w 1880 przez Walerego Eliasza Radzikowskiego), Św. Rodzina adorowana przez pasterza. Prezbiterium i ołtarze boczne oddzielone są od nawy drewnianą, barokową balustradą. W mensach ołtarzy umieszczono relikwie świętych Męczenników: Maksyma, Simplicego, Liberata i św. Jana Kantego.
W kaplicy Przemienienia Pańskiego jest ołtarz neogotycki, w kaplicy św. Dydaka neoromański. W chórze zakonnym ołtarz Ukrzyżowania z krucyfiksem zawieszonym na tle obrazu Jana Stankiewicza z I połowy XIX wieku, przedstawiającego Matkę Bożą i św. Jana oraz widok Jerozolimy.
Ambona jest barokowa (początek XVIII wieku), umieszczona pomiędzy wnękami ołtarzowymi. Barokowe są także stacje Drogi Krzyżowej. Organy pochodzą z końca XIX wieku. Na chórze zakonnym jest szafkowy zegar z 1. połowy XVIII wieku. W kościele znajduje się też barokowy posąg Chrystusa u słupa; późnobarokowa rzeźba św. Rozalii, śpiącej w grocie; rokokowe kielichy - jeden z XVIII wieku, drugi z 1844 (zapewne wykonany na wzór poprzedniego). Przy wejściu do zakrystii jest rokokowy feretron ze św. Wawrzyńcem (2. połowa XVIII wieku).
Na ścianach są epitafia, w tym epitafium Zofii z Małachowskich Duninowej (zm. 1794), z czarnego marmuru oraz Salomei Czernej - kasztelanowej oświęcimskiej, dobrodziejki klasztoru. W ścianę kruchty wmurowana jest marmurowa tabliczka upamiętniająca wspólny pochówek w 1796, w ziemi przy wejściu do kościoła, szczątków braci i dobrodziejów klasztoru (wcześniej pochowanych w podziemiach kościoła). Wśród dobroczyńców klasztoru, oprócz Andzeja Żydowskiego, zostali wymienieni: Stanisław Zdanowski - notariusz i burgrabia krakowski, Jan Brocki - radny i burmistrz Kęt, rodziny między innymi Wielopolskich, Czernych, Szembeków, Russockich, Łodzińskich, Starowiejskich, Pisarzowskich.
Od zachodu do kościoła przylega budynek klasztorny - czworoboczny, zgrupowany dookoła prostokątnego wirydarza, piętrowy. Nie ma on - ani wewnątrz, ani na zewnątrz - wyraźnych cech stylowych. Krużganek na parterze sklepiony jest kolebkowo z lunetami. Na elewacji południowej, od strony wirydarza jest malowany zegar słoneczny.
W klasztorze znajduje się szafkowy zegar z posążkiem św. Jana Kantego (1767) oraz bogata kolekcja XVIII i XIX-wiecznego malarstwa. Obrazy barokowe lub o cechach barokowych: Hołd Trzech Króli, Rozesłanie reformatów na pracę misyjną, Matka Boska Niepokalanie Poczęta, Matka Boska z Dzieciątkiem (zmazująca grzech pierworodny), Matka Boska Bolesna, Matka Boska w popiersiu, z otokiem gwiazd, św. Katarzyna Aleksandryjska, bł. Kinga (?), św. Franciszek Borgia, św. Jan Kanty (1829), wizerunki wybitnych i świątobliwych reformatów: bł. Joannes Josephus a Cruce, bł. Leonardus a Portu Mauritio, bł. Pacificus a S. Severino, bł. Sebastianus, R. P. Venantius Andress, portret Andrzeja Żydowskiego (zm. 1721), portret biskupa - zapewne tarnowskiego, Grzegorza Zieglera namalowany w 1824 przez I. Kopffa. W skarbcu przechowywana jest drewniana, gotycka Pieta (1. ćwierć XV wieku, odnowiona w 1881) oraz późnorenesansowa płaskorzeźba Ukrzyżowania (1. ćwierć XVII wieku) - alabastrowa, wielofiguralna, być może pochodząca z warsztatu Jana Pfistera. W południowo-zachodniej części klasztoru jest sklepiony kolebkowo na lunetach refektarz. W niedawno udostępnionych do zwiedzania podziemiach mieści się „Galeria pod Klasztorem”.
Klasztor i kościół otoczone są murem z dwiema bramkami, ożywionym od wewnątrz półkolistymi wnękami. We wnękach znajdują się kapliczki ze stacjami Męki Pańskiej, sklepione kolebkowo, zamknięte kamiennymi balustradkami. Zostały one wzniesione prawdopodobnie w 1. połowie XVIII wieku, są typowe dla otoczeń klasztorów w małopolskiej prowincji reformatów. Obecnie w kapliczkach są gipsowe sceny pasyjne z 1969, które zastąpiły wcześniejsze, malowane. Pomiędzy kapliczkami znajdują się dwie groty - jedna z figurą św. Antoniego z Padwy, druga z figurą Matki Boskiej. Pośrodku dziedzińca stoi kamienny, barokowy posąg Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej na kolumnie, z przełomu XVII/XVIII wieku. W Kętach pojawiła się w 1802 (data na postumencie). Oprócz tego są tu współczesne rzeźby autorstwa Czesława Dźwigaja.
Opracowała Marta Goździk
źródła:
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.1 - woj. krakowskie, z. 1 - powiat bialski, Warszawa 1952
2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014