Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha oraz klasztor benedyktynek w Staniątkach

           Klasztor został ufundowany w 1228 (jest to najstarszy w Polsce konwent benedyktynek) przez Klemensa z Ruszczy, kasztelana krakowskiego i jego braci: Janka, Andrzeja, Wierzbiętę. Klasztor wystawiono dla córki Klemensa, Wizenny, pierwszej wspominanej w źródłach ksieni. Współfundatorką była żona Klemensa, Racława. Kołpak z lisich skór, który przy tej okazji podarowała córce, aż do 1971 stanowił insygnium staniąteckich ksień.

           W czasie rozbiorów klasztor znalazł się pod zaborem austriackim. Przed kasatą uratowała go prowadzona przez benedyktynki od XVI wieku szkoła dla panien. W czasie I wojny światowej był tu szpital wojskowy. Podczas II wojny prowadzono tajne nauczanie. W 1953 władze PRL zlikwidowały przyklasztorne gimnazjum i liceum, a rok później benedyktynki zostały siłą przesiedlone do siedziby bernardynów w Alwerni. W opactwie UB umieściło przesiedlone z Opolszczyzny siostry służebniczki i zorganizowało dla nich ośrodek „socjalistycznej reedukacji". Benedyktynki powróciły do Staniątek w 1956 roku.

            Wczesnogotycki kościół wzniesiono w 2. połowie XIII wieku (według M. Pielesza konsekracja nastąpiła w 1238). Zbudowany został z tzw. cegły palcówki, uzupełnionej kamiennymi szczegółami architektonicznymi. Podczas przebudowy w latach 1759 – 1761 wnętrze zostało zbarokizowane. W 1880 elewacje kościoła pokryto tynkiem naśladującym ceglane wiązanie, dodano lizeny.

            Kościół jest orientowany. Ma trzynawowy, trójprzęsłowy halowy korpus (jest najstarszym z zachowanych kościołów halowych w Polsce). Nawa główna jest szersza od bocznych. Prezbiterium jest prostokątne, dwuprzęsłowe, z prosto zakończoną absydą. Do prezbiterium od południa przylega piętrowa przybudówka, mieszcząca zakrystię z okrągłą klatką schodową, korytarzyk łączący kościół z krużgankami klasztornymi i wąskie pomieszczenie schodowe prowadzące na chór muzyczny. Okno po południowej stronie prezbiterium otwiera się na oratorium ksieni. Pod zakrystią mieści się krypta grobowa, w której spoczywają prochy fundatorów opactwa (Klemensa, Racławy, Wizenny i zmarłego w niemowlęctwie Dojutrka), odnalezione w 1792 roku. Od północy przy korpusie jest wczesnobarokowa kruchta (1619 – 1649), nakryta wewnątrz kopułą. Do kruchty przylega gotycka wieżyczka z kręconymi schodami na strych kościelny. Świątynię nakrywają wysokie i spadziste (dwukrotnie podwyższane) dachy dwuspadowe, z barokową sygnaturką. W elewacji południowej tkwią wbite w mur pociski artyleryjskie - pamiątka z I wojny światowej.

            Wnętrze nakryte jest sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o wydatnych gurtach. Sklepienie w nawie głównej wspiera się na czterech masywnych, ośmiobocznych filarach. W 2. połowie XVII wieku od zachodu dodano znajdujące się na emporze (wspartej na arkadach), barokowe oratorium zakonne z tzw. chórem panieńskim. W 1885 zostało ono oddzielone od wnętrza kościelnego parapetem i drewnianą, ażurową ścianką w stylu regencji. W chórze znajdują się stalle mniszek i ławki (trony) ksieni oraz przeoryszy, ozdobione bogatą, późnobarokową dekoracją malarską. W murze pod arkadą jest okno, osłonięte drewnianymi ściankami, służące do przyjmowania przez zakonnice Komunii Świętej. W nawie południowej pod emporą wyodrębniono konfesjonał dla zakonnic.

            Z okresu barokowej przebudowy świątyni pochodzi polichromia (wykonana w 1760 przez Andrzeja Radwańskiego). W ornamentalnych polach sklepień i na ścianach znajdują się między innymi: symbole ośmiu błogosławieństw, wizerunki Grzegorza IX i innych papieży (w tym trzech pochodzących z zakonu benedyktynów), scena nadania przez Chrystusa przywilejów św. Benedyktowi, śmierć św. Scholastyki (według tradycji założycielki zakonu benedyktynek), śmierć św. Wojciecha oraz sceny związane z rodziną fundatora klasztoru, Klemensa z Ruszczy. W ostrołukowej tęczy wisi późnobarokowa rzeźba Chrystusa na krzyżu podtrzymywanego przez anioły, z polichromowanego stiuku.

            Wyposażenie wnętrza (pięć ołtarzy, ambona, chór muzyczny, stalle, ławki, krucyfiks z aniołami nad tęczą) jest późnobarokowe i rokokowe. W ołtarzu głównym z około 1760 znajduje się XVI-wieczny obraz Matki Bożej, łączący wątki Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia Maryi. Jest on namalowany temperą na desce, ma złocone, wytłaczane tło. Przy tęczy są dwa ołtarze boczne, po lewej późnobarokowy ołtarz św. Wojciecha (około 1752), z rokokowym zwieńczeniem pochodzącym z dawnego ołtarza Opatrzności Bożej (3. ćwierć XVIII wieku). W trzony pilastrów dekorujących ołtarz wprawione są liczne relikwie. Po prawej wczesnobarokowy ołtarz św. Józefa (około 1630 – 1640), z XVIII-wiecznym wizerunkiem św. Józefa Gonzagi w zwieńczeniu.

            W północnej nawie bocznej znajduje się późnobarokowy ołtarz Ukrzyżowania (około 1760), z gotyckim krucyfiksem (1. ćwierć XVI wieku) pochodzącym z dawnej tęczy. W tle jest płaskorzeźbiony widok Jerozolimy. Zwieńczenie z początku XVIII wieku, z obrazem św. Stanisława Kostki, pochodzi z dawnego ołtarza św. Antoniego. Z tego samego okresu są ornamenty akantowe wokół ołtarza. W nawie południowej jest późnobarokowy ołtarz św. Benedykta, przedstawiający ostatnią rozmowę świętego ze św. Scholastyką (obraz z około 1752).

           W połowie XVIII wieku z części krużganków została wydzielona kaplica Matki Bożej Bolesnej (oddzielona jest ona ażurową kratą wprawioną w późnobarokowy portal z czarnego marmuru dębnickiego). Jej wnętrze pokrywa późnobarokowa polichromia emblematyczna (1756), nieznanego autorstwa. Znajduje się tu późnobarokowy ołtarz z obrazem Matki Boskiej Bolesnej (z początku XVII wieku), przeniesiony w połowie XVIII wieku z ołtarza głównego.

            Ambona jest rokokowa, z płaskorzeźbą Dobrego Pasterza na zaplecku i rzeźbą Dzieciątka Jezus na kuli ziemskiej w zwieńczeniu. W zakrystii znajduje się lawaterz z 1767 roku. Organy pochodzą z 1794, mają późnobarokową oprawę, dekorowaną ornamentem z suchego akantu. Wejście do kościoła zdobią dwa wczesnobarokowe, kamienne portale z herbami Sulima i Gryf.

            Obok kościoła wznosi się klasycystyczna dzwonnica (1839 - 1841) o trzech kondygnacjach, nakryta niskim dachem namiotowym ze spłaszczoną kopułką. Na dawnym cmentarzu przykościelnym znajduje się późnobarokowy krucyfiks z 1794, z umieszczoną u stóp Ukrzyżowanego figurą św. Marii Magdaleny, pod którym mieści się grobowiec ksień.

           Do południowego boku kościoła przylega budynek klasztorny. Został on wybudowany na przełomie XIV/XV wieku, z wykorzystaniem fragmentów z końca XIII wieku. W latach około 1610 – 1650 gotycki klasztor przebudowano (lub wzniesiono w tym samym miejscu od nowa) na okazały barokowy kompleks, stosunkowo dobrze zachowany pomimo zniszczeń z 1914 roku. Drugie piętro nadbudowano w latach 1910 – 1912.

           Czworobok sklepionych krzyżowo krużganków otacza prostokątny wirydarz. Korytarze tylko częściowo przylegają do wirydarza. W części skrzydeł przebiegają pośrodku budynku o dwutraktowym układzie. W tzw. wysokim korytarzu wyeksponowany jest cykl obrazów zwany staniąteckim - dziewiętnaście dużych, XVII-wiecznych płócien przedstawiających sceny z życia Kazimierza Odnowiciela, w tym historię założenia klasztoru benedyktynów w Tyńcu (obrazy stamtąd pochodzą). W skrzydle południowym znajduje się refektarz, sklepiony krzyżowo na spływających do posadzki łukach jarzmowych. Na ścianie wisi tu renesansowa płaskorzeźba Ukrzyżowania, z czerwonego marmuru, z datą 1558. Skrzydło zachodnie z przyległym do niego ramieniem krużganka pełniło niegdyś rolę internatu dla świeckich uczennic.

           W krużgankach zachowało się kilka półkoliście sklepionych, wczesnogotyckich okien w ciosowych oprawach oraz ostrołukowe wejście do korytarzyka łączącego klasztor z kościołem. W skrzydle zachodnim, na korytarzu pierwszego piętra widnieje barokowa polichromia w formie wici roślinnych z dużymi kwiatami oraz malowane popiersia świętych Scholastyki, Gertrudy, Benedykta oraz Pieta w rokokowych obramieniach. W krużganku północnym umieszczono Pojmanie, a w furcie dwa freski z życia św. Benedykta. W jednej z cel - dawnej aptece klasztornej - zachowała się XVII-wieczna polichromia roślinno - figuralna.

           Od strony wirydarza dobudowano do skrzydła wschodniego mały, parterowy budynek z celą furtianki. Do krużganka północnego budynek z Ogrójcem i schodami do mieszkania ksieni (zapewne w 2. połowie XVIII wieku) Do budynku klasztoru przylega budynek szkolny wzniesiony w 1823 (obecnie dom gościnny). Wszystkie gmachy opactwa, wraz z ogrodem (ozdobnym, geometrycznym, założonym około 1760 w stylu włoskim), otoczone są XVIII-wiecznym murem. Od północy jest w nim szeroka brama wjazdowa z dwiema bramkami po bokach, zwieńczona falistym szczytem.

           W zbiorach opactwa znajduje się między innymi późnogotycka monstrancja (1534) z herbem Śreniawa, należąca do najwybitniejszych przykładów sztuki złotniczej w Małopolsce; srebrny, barokowy pastorał (około 1660) o bogato ornamentowanej krzywiźnie; dwa kancjonały z późnogotyckimi miniaturami, wykonane przez benedyktynów tynieckich (1536); XVIII-wieczna kronika; XVI-wieczna misa do umywania rąk z dwiema postaciami niosącymi winne grono; woskowe figurki w strojach z tkanin, przedstawiające świętych oraz fundatorów klasztoru, wykonane przez zakonnice w XVIII - XIX wieku; dwa XVI-wieczne stelaże na kornety zakonne. W kolekcji malarstwa między innymi predella późnogotyckiego ołtarza (początek XVI wieku), manierystyczne obrazy „Święta rozmowa" i „Matka Boska Niepokalanie Poczęta" (przełom XVI/XVII wieku), liczne obrazy barokowe, obrazki na szkle i lustrze, malowane przez zakonnice w XVIII - XIX wiek. Wśród rzeźb między innymi gotyckie: Św. Wojciech (połowa XIV wieku), Matka Boska z Dzieciątkiem i Matka Boska Tronująca (obie około 1370), Chrystus na zimnym głazie (około 1510), Chrystus modlący się w Ogrójcu i Aniołowie, Matka Boska Bolesna i św. Jan Ewangelista (początek XVI wieku) posąg Chrystusa Frasobliwego z około 1510 roku.

                                                                  Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. Jerzy Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, T. 1 - Małopolska, Warszawa 1985

2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014

Komentarze obsługiwane przez CComment