Kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej i św. Stanisława Biskupa Męczennika i klasztor cystersów w Szczyrzycu

           W 1234 wojewoda krakowski Teodor z Ruszczy ufundował w Ludźmierzu klasztor cystersów, który w 1245 został przeniesiony do Szczyrzyca. W okresie 2. połowy XIV wieku – XV wieku wzniesiono kościół, którego ogólne założenie urbanistyczne przetrwało w obecnej świątyni. W końcu XVIII wieku rząd austriacki odebrał klasztorowi godność opactwa (została ona przywrócona dopiero w 1918) i skonfiskował część dóbr. W czasie II wojny światowej klasztor był ośrodkiem tajnego nauczania, miejscem schronienia wysiedlonych Polaków i placówką Armii Krajowej.

            Kompleks klasztorny jest położony w górzystej kotlinie. Ma rozległe zabudowania i urządzenia typowe dla gospodarki cysterskiej. Ich ośrodkiem jest orientowany kościół i przylegający do niego od południa czworobok klasztoru. Na północ od kościoła znajduje się podwórze gospodarskie, ograniczone od zachodu wozownią i odźwiernią. Przed kościołem jest dziedzińczyk, zamknięty od podwórza gospodarskiego murem, od strony przeciwnej ścianą klasztoru, a od frontu kamienną, późnobarokową bramą (1761). Półkolisty otwór bramy ujęty jest zdwojonymi lizenami, gzymsem i przerwanym przyczółkiem. Po jego bokach są ćwierćkoliste skrzydła z wolutami, zakończone filarami. Na nasadniku ponad bramą znajduje się posąg Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej oraz herb fundatora klasztoru – Gryf. Na filarach stoją posągi świętych – Stanisława Biskupa i Bernarda z Clairvaux. Przed bramą są półkoliste schody. Na południe od klasztoru, w przedłużeniu muru w licu jego ściany zachodniej, znajduje się spichlerz. Między klasztorem a spichlerzem jest koryto młynówki spływającej ku położonym na zachodzie młynowi i browarowi. Oba założone zostały prawdopodobnie przez czeskich zakonników w 1. połowie XIX wieku.

            Kościół przebudowano w latach 1620 – 1640, zachowały się w nim fragmenty budowli gotyckiej. Kilkakrotnie był niszczony przez pożary, przebudowany jeszcze w XVIII i XIX wieku. Jest murowany, założony na planie krzyża łacińskiego, z nawą i prezbiterium równej długości. Prezbiterium zamknięte jest od wschodu półkolistą apsydą. Od zachodu znajduje się przedsionek o szerokości nawy. W prezbiterium i nawie są sklepienia kolebkowe z lunetami, w ramionach transeptu kolebkowe. Pierwotnie znajdowały się tam zapewne kaplice boczne, na co wskazują fragmenty zachowanych murów. Absyda, odgraniczona pilastrami i gurtem, sklepiona jest hemisferycznie. Na zewnątrz kościół podtrzymywany jest przez skarpy. Dachy są dwuspadowe. Na ich skrzyżowaniu pokryta miedzią, późnobarokowa wieżyczka na sygnaturkę. Fasadę oraz ramiona transeptu zdobią ceglane szczyty ze sterczynami (XIX wiek).

            Ołtarz główny ufundowany został przez opata Remigiusza Łukowskiego (1632 – 1639). Znajduje się w nim cudowny obraz Matki Boskiej Szczyrzyckiej z XVI wieku – namalowany temperą na desce lipowej przez nieznanego artystę, w stylu manieryzmu włoskiego. Na zasuwie obraz Wniebowzięcia NMP z początku XVII wieku, później przerobiony. Tabernakulum jest z XVIII wieku. Po obu stronach ołtarza stoją ozdobne trony (sedilia) – opata i biskupa. Dwa ołtarze boczne umieszczone w ścianie tęczowej są rokokowe, znajdują się w nich współczesne obrazy Serca Pana Jezusa i św. Józefa. W zwieńczeniach są malowidła XVIII-wieczne, przedstawiające św. Benedykta i św. Annę. W ramionach transeptu dwa późnobarokowe ołtarze w ramach ze zwojów roślinnych (XVIII wiek), jeden z obrazem św. Bernarda z Clairvaux, drugi z obrazem św. Kazimierza królewicza.

            Ambona jest rokokowa (2. połowa XVIII wieku), z umieszczoną na baldachimie rzeźbą św. Stanisława Biskupa. Kamienna chrzcielnica pochodzi z XVII wieku. Cztery konfesjonały są rokokowe. Na krużganki prowadzą wczesnobarokowe drzwi (1. połowa XVII wieku). dostosowane kształtem do ostrołukowego otworu portalu gotyckiego, profilowanego (XV wiek). W kościele jest jeszcze jeden gotycki portal ostrołukowy, w kruchcie (w nim drewniane drzwi z połowy XVII wieku o wysokim poziomie snycerki, z barokowym tympanonem) i jeden prostokątny. Obok tego ostatniego znajdują się kamienne, jednobiegowe schody z prowadzącym do ambony gankiem. Mają one drewniany, XVII-wieczny parapet. Pod nowszymi stallami (XIX wiek) leżą drewniane lwy (XVII wiek) i dwa klasycystyczne orły trzymające tarcze z herbem Gryf i herbami opatów. W ścianie są marmurowe epitafia inskrypcyjne opatów (XVII - XVIII wiek). Na wyposażeniu ornaty haftowane i z tkanin, dalmatyki, kapy, infuły opackie (XVIII - XIX wiek), kolczuga z XVII wieku. Dzwon i sygnaturka pochodzą z lat z 1765 - 1767. Wnętrze dekoruje secesyjna polichromia wykonana w 1913 przez Jana Łukowskiego, z nowszymi uzupełnieniami.

            Klasztor przylega do nawy od południa. Jest murowany, piętrowy, zgrupowany dookoła kwadratowego wirydarza. Główny zrąb pochodzi z XVII wieku. W XIX wieku do wschodniego ramienia dobudowano skrzydło wybiegające ku południowi. Wirydarz z czterech stron otoczony jest sklepionymi krużgankami (na parterze i piętrze). Wewnątrz wirydarza ściany klasztoru podparte są skarpami, w południowo-wschodnim narożniku znajduje się klatka schodowa. Od południa są dwa szczyty o falistych liniach, z wnękami (XVIII - XIX wiek). Nad północnym ramieniem wznosi się drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej, czworoboczna, z cebulastym hełmem (1831).

            Pomieszczenia na parterze mają sklepienia krzyżowe lub kolebkowe z lunetami. Na sklepieniu zakrystii i kapitularza są rozety. Okna zewnętrzne zostały zniekształcone w XIX wieku. We wschodniej części klasztoru, przy kościele, jest obramienie okna z herbem Pilawa, inicjałami PB (opata Piotra Borowskiego) i datą 1572. W ścianie południowej jest barokowy, boniowany portal z herbem Trzy Strzały. Kilka prostokątnych portali gotycko-renesansowych, z wałkiem, prowadzi do cel. W ścianie ramienia północnego jest sedilium (siedzisko) z pulpitem dla lektora. W klasztorze znajduje się szafkowy zegar z 1768, obrazy Świętych zakonnych z XVII - XIX wieku, krucyfiks z 1. połowy XV wieku, gotycka Pieta (XV wiek). W krużgankach obrazy o tematyce religijnej i gotycka rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego z 1440, zwana Krzyżem Dobrej Drogi.

             Spichlerz wybudowany został w XVII wieku. Jest murowany, prostokątny, piętrowy, nakryty czterospadowym dachem. Na osi poprzecznej ma bramę wjazdową, z sienią sklepioną kolebkowo z lunetami. Otoczona jest ona kamiennym portalem, boniowanym, z herbem Korczak (opata Stanisława Drohojewskiego). W dwóch kondygnacjach są małe, prostokątne okienka. Obecnie w spichlerzu mieści się muzeum klasztorne. W jego zbiorach jest bogata kolekcja broni, naczyń i szat liturgicznych, monet, zegarów, minerałów, dział regionalny i sztuki ludowej. Do najciekawszych eksponatów należą między innymi: kamienna kropielnica z czterema płaskorzeźbionymi scenami Męki Chrystusa (koniec XVI wieku), rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVI wiek), zbroja i miecze samurajskie, XIX-wieczna kopia mapy świata powstałej w XIII wieku w klasztorze benedyktynów w Epstorff.

              Znajduje się tu również cenna kolekcja malarstwa, obrazy pochodzące z klasztoru i okolicznych kościołów. Są to między innymi: Matka Boska z Dzieciątkiem i aniołami (malowany na desce, 2. połowa XV wieku); Ukrzyżowanie z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą (tempera na desce, ze złotym tłem, początek XVI wieku); Chrystus Frasobliwy z Matką Boską, św. Janem Ewangelistą, św. Janem Chrzcicielem i św. Andrzejem oraz dwoma fundatorami herbu Ogończyk (na desce, początek XVI wieku, przypisywany malarzowi cysterskiemu Stanisławowi Samostrzelnikowi); ikona Matki Boskiej Łaskawej (XVI wiek) – z kościoła cystersów w Wistyczach (dziś Białoruś); Matka Boska z Marią Egipcjanką i Chrystus Ecce Homo w otoczeniu aniołów (szkoła włoska, XVII wiek, olej na płótnie). Przy klasztorze znajdował się jeden z najstarszych browarów w Polsce, jego dzieje przedstawione są w jednej z sal muzeum.

                                                                      Opracowała Marta Goździk

źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 1 – woj. krakowskie, z. 7 – powiat limanowski, Warszawa 1951

2. Marcin Pielesz, Zabytkowe klasztory w Małopolsce. Przewodnik, Kielce 2014