Leżajsk

zespół klasztorny Bernardynów  

Plac Mariacki 8

           Są takie miejsca na ziemi, gdzie dzieją się rzeczy ''nieziemskie''...gdzie opieka boska jest wprost ''namacalna'. Tymi miejscami są sanktuaria, w których Bóg w swej nieskończonej dobroci i miłości troszczy się o swoje dzieci, zsyłając swoje łaski poprzez czczone figury i obrazy (przedstawiające zazwyczaj Chrystusa, Matkę Bożą i świętych). I takim niezwykłym zdarzeniem było w 1590 roku ukazanie się Tomaszowi Michałkowi Matki Bożej i św. Józefa na pniu drzewa ściętego w leśnym gąszczu i prośba Maryi, aby w tym miejscu ''kościół Moim imieniem zbudowali, w którem by ludzie modląc, mogli otrzymać przez mnie to, czegoby żądali''.

           I tak pierwotny, drewniany kościół został wzniesiony już w 1594 roku. Obecny powstał w latach 1618-1628 z fundacji Łukasza Opalińskiego – marszałka wielkiego koronnego, starosty leżajskiego i jego żony Anny z Pileckich, zapewne według projektu Antoniego Pelacciniego. Został gruntownie restaurowany w latach 1891-1896 pod kierunkiem Jana Szeptyckiego i Zygmunta Hendla.

          Jest to okazała wczesnobarokowa budowla trójnawowa, bazylikowa, z prezbiterium i dwoma kaplicami.

           Cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia znajduje się w kaplicy w prawej nawie bazyliki. W bogato rzeźbionej ramie jest umieszczony obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, zwanej Leżajską. Stylistyka wizerunku wyraźnie nawiązuje do rzymskiego obrazu Matki Bożej Śnieżnej z Bazyliki Santa Maria Maggiore. Reprezentuje malarstwo krakowskie z przełomu XV i XVI w. Został wykonany w 2 połowie XVI wieku techniką temperową, o wymiarach 107\72,5 cm. Malarzem był wikariusz z leżajskiej Fary, Erazm Prezbiter. Swoją szczególną pozycję wśród znanych wizerunków Matki Bożej w Polsce zawdzięcza temu, że od początku cieszył się wielkim kultem wśród wiernych. Jako słynący łaskami, został oficjalnie ogłoszony przez władze kościelne za cudowny.

           Integralną częścią wyposażenia Bazyliki stanowią zachwycające, wspaniałe barokowe organy, jedne z największych w Europie. Składają się one z trzech osobno funkcjonujących instrumentów, wyposażonych w odrębne stoły gry i klawiatury pedałowe. Tworzą sekcje odpowiadające trzem nawom świątyni, z których środkowa posiada 40 głosów (3 manuały i pedał), południowa – 21 głosów (2 manuały i pedał), północna - 13 głosów (manuał i pedał). Organy główne mają w ten sposób 15 m wysokości i 7,5m szerokości - jednak kompozycja architektoniczna prospektu łączy je nierozerwalnie również z dwoma sąsiednimi instrumentami w nawach bocznych, tworząc jeden monument, na którym - jedynym na świecie - może grać trzech organistów równocześnie.

            Organy zostały wykonane w latach 1680-1682 i 1686-1692 przez organmistrzów Stanisława Studzińskiego z Przeworska oraz Jana Głowińskiego z Krakowa, zaś rozbudowa poszczególnych elementów prospektu trwała do 1723 roku. Mają 5 894 piszczałki - różnej wielkości - od 5 cm do 10,5 m, wykonane z drewna, bambusa i metalu.

           Prospekt organów jest ozdobiony figurami świętych i aniołów, postaci biblijnych i mitologicznych. Chór środkowy zawiera w niszach figury papieży i świętych z początków zakonu franciszkanów i dominikanów. Ponadto zostali przedstawieni święci na koniach: św. Jerzy i Marcin oraz królowie: św. Wacław i Władysław. W niszach i kapliczkach, na filarach oddzielających części parapetu organowego umieszczone są postaci Jezusa ''Ecce Homo'' i klęczącej Marii Magdaleny, z prawej zaś Chrystusa Frasobliwego i św. Piotra. Na samej górze głównych organów skrzydła rozpościera orzeł w koronie a pod nim widać zegar, symbol przemijania.

           Leżajskie organy są jednym z najznamienitszych i najstarszych obiektów tego typu na świecie, bezcennym zabytkiem sztuki i pomnikiem kultury narodowej.

           We wnętrzu Bazyliki organizowane są rokrocznie koncerty w ramach Festiwali Muzyki w Łańcucie oraz Międzynarodowych Festiwali Muzyki Organowej i Kameralnej. Osobliwe, barokowe brzmienie leżajskich organów podziwiają wirtuozi ,muzycy i melomani a piękną oprawą snycerską poszczególnych struktur zachwycają się historycy sztuki.

           Kolejnym interesującym obiektem są stalle w prezbiterium. Dwa ciągi drewnianych arcydzieł liczą po 23 siedziska. Ich ''zapiecki'' zdobią bogate ornamenty roślinne i chrząstkowe z główkami aniołów. Nad nimi wystaje baldachim ze spiczastymi sterczynami i obeliskami oraz kartuszem z popiersiami 12 Apostołów. Na krawędziach obydwu skrzydeł stoją postacie Chrystusa Męża Boleści i Matki Bożej Bolesnej. Wzdłuż stalli, na niewielkich konsolkach, rozmieszczone są figury świętych franciszkańskich. Na narożnikach od strony nawy wmontowane są dwa obrazy: ''Ecce homo” oraz ''Matka Boża z Dzieciątkiem, św. Anną i św. Janem Chrzcicielem'' - dzieła ojca Franciszka Lekszyckiego z około 1630 roku.

           Prawdziwą ozdobą nawy głównej jest także złocista ambona. Rozbudowany kosz okalają nisze, w których stoją figury Chrystusa Pantokratora oraz czterech Ewangelistów. Kazalnicę ozdabiają tez obrazy: Madonny z Dzieciątkiem, św. Grzegorza, św. Bonawentury i św. Antoniego. Misternie rzeźbiony baldachim przypomina papieską tiarę. Na szczycie ambony stoi Bóg Ojciec w promienistej mandorli. Całość kompozycji podtrzymuje anioł stojący na posadzce. Dwa inne anioły stoją na konsolach obok ''tiary''.

          Na zainteresowanie zasługuje znajdujące się nad mensą ołtarzową bogato rzeźbione tabernakulum, dzieło lwowskiego rzeźbiarza Antoniego Osińskiego z około 1750 roku. Otaczają go figury czterech wielkich twórców rodzin zakonnych – świętych: Franciszka, Eliasza, Augustyna i Bazylego.

          Należy również poświęcić uwagę bocznym ołtarzom, których jest kilkanaście. Rozmieszczone są są wokół ścian i przy filarach międzynawowych. W każdym znajdują się interesujące figury i obrazy, przeważnie z XVII i XVIII wieku.

           Budynek klasztorny jest czteroskrzydłowy z czterema pawilonami w narożach i wirydarzem pośrodku, barokowy, ukończony w 1637 r. według projektu A. Pellacciniego. W klasztorze muzeum prowincji Bernardynów założone w 1971 roku (obrazy, rzeźby, naczynia, szafy i szaty liturgiczne, starodruki i rękopisy).

          Całość otaczają mury obronne z trzema basztami (pierwotnie bastejami) wzniesione w XVII wieku prawdopodobnie według planów Krzysztofa Mieroszewskiego, nadbudowane w XVIII wieku.

           Zespół klasztorny ojców bernardynów w Leżajsku został uznany w 2005 roku za pomnik historii.

źródła:

Stanisław Kłos, Małopolska południowo-wschodnia, Warszawa 1998

Katalog zabytków sztuki w Polsce - Leżajsk, Sokołów Małopolski i okolice, Warszawa 1989

Z dziejów Leżajska i okolic, Rzeszów 1980

Sanktuaria w Polsce. Leżajsk, opracował J. Korcz, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, styczeń 2002, aktualizacja: XII 2010