Archikatedra Wniebowzięcia N.P. Marii i św. Jana Chrzciciela

Miasto pogranicza, z atmosferą dawnych Kresów, z bogatą historią i licznymi pamiątkami to Przemyśl.

           Jedną z nich jest bazylika archikatedralna pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela. Budowę obecnej katedry w stylu gotyckim w 1460 roku rozpoczął biskup Mikołaj Błażejowski. Po rozbiórce romańskiej rotundy pod wezwaniem św. Mikołaja (z drugiej połowy XII wieku) na jej miejscu postawiono prezbiterium nowej świątyni...i dalsze prace wstrzymano. Pod koniec XV wieku dobudowano nawę główną, która została uszkodzona podczas najazdu Tatarów w 1495 roku. Odbudowę rozpoczął biskup Macieja z Drzewicy Drzewicki i zakończył w 1549 roku biskup Jan Dziaduski. Z powodu nieustannego zagrożenia najazdami Tatarów i Wołochów świątynię ufortyfikowano, budując wokół niej mur i ustawiając na nim armaty (mur istniał do 1839 roku). Referendarz wielki koronny i starosta przemyski - Jan Tomasz Drohojowski ufundował w 1578 roku kaplicę Najświętszego Sakramentu, zwaną kaplicą Drohojowskich. Została zbudowana w stylu renesansowym i pierwotnie nosiła wezwanie św. Tomasza. Kiedyś odbywały się w niej sądy. W 1724 roku biskup Aleksander Antoni Fredro postanowił nadać gotyckiej katedrze stylistykę barokową. W tym czasie powstała barokowa kaplica Fredrów. Znajduje się w niej barokowy ołtarz z czarnego marmuru z gotyckim krucyfiksem i oryginalny barokowy nagrobek biskupa Aleksandra Fredry. W 1733 roku doszło do katastrofy budowlanej - zawaliło się sklepienie, niszcząc częściowo wyposażenie kościoła i krypty. Do 1743 roku kościół odbudowano a w 1744 roku poświęcono. Podczas przebudowy w prezbiterium umieszczono potężny barokowy Wielki Ołtarz i nowe stalle. W pierwszej połowie XVIII wieku świątynia została całkowicie przekształcona w stylu barokowym. Kolejna przebudowa miała miejsce w latach 1884-1907 według planów krakowskiego architekta Tomasza Prylińskiego i wtedy prezbiterium odzyskało swój gotycki charakter. Prace rozpoczęto od niwelacji gruntu dookoła katedry i założenia drenów odwadniających. Odsłonięto wewnątrz prezbiterium, odtworzono zamurowane okna nadając im gotycką dekorację. Według projektu T. Prylińskiego F. Majerski wykonał neogotycki ołtarz wielki w formie tryptyku (XIX/XX wiek). Sprawiono nowe ołtarze boczne i ławki. W katedrze jest 11 ołtarzy - barokowe, neobarokowe i neogotyckie.

           Wnętrze świątyni z wystrojem i wyposażeniem jest stylowo zróżnicowane i bardzo bogate. Prezbiterium nakrywa piękne sklepienie żebrowane, gwiaździsto-sieciowe, pokryte późnorenesansową polichromią z około 1540 roku. Ostrołukowe okna przesłaniają barwne witraże, projektowane przez J. Mehoffera i T. Wojciechowskiego. Ściany prezbiterium oraz wnętrza naw pokrywają malowidła z 1902 roku wykonane przez T. Popiela. XVIII-wieczna polichromia autorstwa S. Stroińskiego zdobi wnętrze kaplicy Drohojowskich. Jego dziełem są też malowidła zdobiące kopułę kaplicy Fredrów. W nawie głównej zachowały się nagrobki: biskupa Dziaduskiego z połowy XVI wieku - być może dzieło Jana Marii Padovano oraz XVII-wieczny Jana i Anny Fredrów. Na zewnętrznej ścianie prezbiterium umieszczono efektowną, płaskorzeźbioną tablicę z 1910 roku upamiętniającą rocznicę bitwy pod Grunwaldem. Przed archikatedrą wznosi się masywna, barokowa wieża - dzwonnica o wysokości 71 m. Zbudowana w 1764 roku została w 1907 nadbudowana i zwieńczona hełmem.

           W skarbcu świątyni znajduje się wiele cennych zabytków: barokowy, złoty kielich z XVII wieku, relikwiarze monstracyjne, korony MB Jackowej, liczne kielichy i puszki na komunikanty, ornaty XVIII-wieczne, złota monstrancja z 1765 roku. Cenne pamiątki znajdują się także w ołtarzach bocznych. Niezwykłym zabytkiem, wyjątkowego piękna jest alabastrowa figura Matki Bożej, zwana MB Jackową. Pochodzi prawdopodobnie z końca XV wieku i została wykonana w warsztatach północnoniderlandzkich. Według legendy przebywający w pierwszej połowie XIII wieku w Kijowie dominikański misjonarz Jacek Odrowąż, uciekając z miasta zabrał figurkę ze sobą i w drodze do Krakowa zostawił ją w Przemyślu. Cudowna statua przedstawia Maryję siedzącą na srebrnym tronie. Na prawej ręce trzyma Dzieciątko Jezus, które bawi się beztrosko paluszkiem u nogi i jednocześnie wpatruje się w piękną, tchnącą spokojem twarz Matki. W jej lewej dłoni leży otwarta księga. Figura umieszczona jest w prawym bocznym ołtarzu na przejściu z nawy do prezbiterium, otoczona miłością ludzi, czczona przez wieki. Ogłoszona "cudowną" przez biskupa W. Sierakowskiego w 1760 roku.

           Podczas prac archeologicznych  prowadzonych w latach 60 i 90 ubiegłego stulecia w podziemiach archikatedry, pod posadzką prezbiterium odkryto pozostałości murów romańskiej rotundy (XI - XII wiek) oraz fragmenty jeszcze starszych murów, być może z X wieku. W 2014 roku udostępniono dla zwiedzających krypty pod świątynią. Znajdują się tu sarkofagi 11 biskupów oraz należące do nich szaty liturgiczne i pierścienie, relikwie świętych i mauzoleum biskupa Aleksandra Fredry. Archikatedra przemyska jest namacalnym dowodem jej wielowiekowych dziejów.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Miasto Przemyśl, t. X, cz. 1, Warszawa 2004

Gosztyła M., Proksa M.: Zamki, pałace, klasztory województwa podkarpackiego, Przemyśl 1995

Kaniewski M.: Kościoły starego Przemyśla, Przemyśl 1987

Katedra w Przemyślu, zabytki.przemysl.pl, (dostęp 2022-10-13) 

Przemyśl (Bazylika archikatedry św. Jana Chrzciciela i Wniebowzięcia NMP), musicamsacram.pl (dostęp 2022-11-18)

Podkarpackie .Przewodnik po województwie, Oprac.Kłos S., Olszanica 2005

Rejestr zabytków województwa podkarpackiego, Narodowy Instytut Dziedzictwa, (dostęp 2022-11-24)

Skarbowski J.: Ziemia Przemyska, Kraków 1963

Świechowski Z.: Katalog Architektury Romańskiej w Polsce, Warszawa 2009