Kościół pod wezwaniem św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Mielcu

Mielec położony w dolinie Wisłoki, w Kotlinie Sandomierskiej należał do magnackiej rodziny Mieleckich herbu Gryf 

           Prawa miejskie otrzymało miasto w 1470 roku i już wtedy istniała w Mielcu parafia, która wymieniana jest w spisach świętopietrza oraz istniał drewniany kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej. O wyglądzie i lokalizacji świątyni brak jest dokładnych informacji. Prawdopodobnie kościół spłonął .Na początku XV wieku został wybudowany nowy kościół pod wezwaniem św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty. W ciągu wieków kilkakrotnie dochodziło do zmiany jego wezwania - i tak był kościół Najświętszej Maryi Panny, Nawiedzenia NMP, Wniebowzięcia NMP, by ostatecznie powrócić do św. Mateusza.

           Pierwszy kościół parafialny był drewniany ale podmurowany. Obiekt musiał być budowlą obszerną jeśli wewnątrz było siedem ołtarzy: jeden murowany, dwa drewniane, cztery kamienne. W 1604 roku w wyniku pożaru część kościoła uległa zniszczeniu. W ciągu sześciu lat proboszcz Jakub Ołtarzewski przebudowywał i powiększał świątynię. Po przebudowie w kościele było sześć ołtarzy, w nawach bocznych siedem kaplic i zakrystia. Ponadto było dużo ornatów, alb, kap liturgicznych, obrusów, zasłon i wiszących na ścianach kilimów jako wota ofiarne. Było sporo relikwiarzy świętych i błogosławionych, które przywiózł i ofiarował kościołowi Hieronim Mielecki - znany z pobożności rotmistrz królewski. Obecna murowana świątynia została wzniesiona w latach 1678-1721 z inicjatywy ówczesnego dziedzica części miasta, Zbigniewa Jerzego Ossolińskiego. Autor projektu jest nieznany, chociaż pojawiają się głosy, że mógł nim być nawet Tylman z Gameren.

           Obiekt zbudowany jest na typowo polskim planie krzyża, jednonawowy, orientowany, z bocznymi kaplicami w formie transeptu. Główne wejście ujęte jest w barokowy portal z czarnego marmuru z herbem Ossolińskich Topór. Dwuprzęsłowe, prostokątne prezbiterium zamknięte jest prostą ścianą. Od strony północnej przylega do niego zakrystia. Nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym, z lunetami, zaś prezbiterium i zakrystia sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Kościół był przebudowywany w latach 1792-1795. Z fundacji Michała Ossolińskiego dobudowana wieża posiadała pierwszy, publiczny zegar w mieście, na frontowej ścianie wieży. Wiszą na niej trzy dzwony: duży "Królowa Polski", średni "Święty Józef" i mały "Święty Mateusz". Są zestrojone w akord e-moll.

           W wystroju kościoła dominuje późny barok i rokoko i w tym stylu wykonane są ołtarze, rzeźby, obrazy, chrzcielnica, feretrony, sprzęt kościelny. W głównym ołtarzu znajduje się obraz "Ukrzyżowanie" z XVII wieku pędzla Tomasza Dolabelli. Ołtarz Matki Bożej Różańcowej datowany jest na początek XVIII wieku. Obraz "Matka Boża Niepokalanie Poczęta" pochodzi z początku XVII wieku. Obrazy przedstawiające św. Józefa i św. Mateusza znajdujące się w ołtarzu po prawej stronie tęczy, namalowane w drugiej połowie XVII wieku. Rzeźby św. Wojciecha i św. Stanisława z nawy głównej są datowane na XVII wiek.

           Styl rokoka reprezentuje w świątyni ambona, dwa konfesjonały, ławy oraz organy. XIX wieczne są zaś: krzyż ołtarzowy, szafka, dwa krucyfiksy procesyjne, berła procesyjne, lichtarz paschalny, krucyfiks, pasyjka ołtarzowa, konfesjonał, neogotycki kielich, obraz św. Daniela oraz kilka ornatów. Chór muzyczny pochodzi z końca XVIII wieku, jest wsparty na trzech arkadowych filarach.

           W kościele znajdują się trzy epitafia: Jana Mieleckiego herbu Gryf - marszałka wielkiego koronnego, drugie ku czci Józefa Małachowskiego herbu Nałęcz, trzecie poświęcone pamięci Michała Ossolińskiego herbu Topór, kasztelana czchowskiego.

           Pierwszego sierpnia 2006 roku papież Benedykt XVI nadal kościołowi pod wezwaniem św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty godność Bazyliki Mniejszej.

źródła:

Kościoły zabytkowe Diecezji Tarnowskiej, tarnowskie.koscioly.sl.pl. [dostęp 8 września 2023]

Lawera H., Bata A.: Mielec i okolice, Krosno, Roksana, 1998

Mielec (Bazylika św. Mateusza), musicamsacram.pl [dostęp 2023-09-08]

Parafia św. Mateusza w Mielcu, [dostęp 4 września 2023], https://www.bazylikamielec.pl