Pałac Sonnenbergów w Kijanach

Od połowy XVI wieku Kijany należały do rozległych dóbr Firlejów.

           Prawdopodobnie istniał tu już wtedy obronny zamek. Firlejowie mieli wznieść w to miejsce kolejny, według planów Tylmana z Gameren. W 1672 podróżnik Verdun zapisał, że widział w Kijanach wielki zamek ciężko zbudowany, przy nim małą wieś z kościołem. Już w XVII wieku istniał przy nim regularny ogród. W końcu XVIII wieku Kijany jako część dóbr lewartowskich (po zmianie nazwy miasta - lubartowskich) przeszły w ręce Sanguszków. W 1839 zakupił je Henryk hrabia Łubieński. W 1845 Kijany wraz z całymi dobrami lubartowskimi stały się własnością Banku Polskiego, który rozpoczął ich parcelację. W 1853 klucz kijański nabył Ludwik Fryderyk Jakobs, a następnie Sonnenbergowie, którzy po 1880 gruntownie przebudowali cały zespół dworski.

            Tuż przed I wojną światową, w 1912, ośrodek dworski, znacznie okrojony, zakupił Henryk Wiercieński - znany lubelski działacz społeczny, badacz przeszłości. W 1914 Lubelskie Towarzystwo Rolnicze odkupiło od Wiercieńskiego prawie 50 mórg stanowiących część dóbr kijańskich wraz z pałacem i parkiem, a następnie, zgodnie z ostatnią wolą Erazma Plewińskiego, założyło tu szkołę rolniczą (był to ziemianin lubelski, który zapisał Towarzystwu 10 tysięcy rubli i grunty w majątku Felin, z przeznaczeniem na zorganizowanie szkoły i kursów rolniczych dla miejscowej ludności). Zajęcia odbywały się w pałacu.

             W 1926 pałac został zniszczony przez pożar, ale szybko go odbudowano. Szkoła nadal działała, po II wojnie stała się szkołą średnią (obecnie Zespół Szkół Rolniczych). Pałac był remontowany w 1972 (z zatarciem cech stylowych), ale po tym, jak zajęcia przeniesiono do nowych budynków, opustoszał i podupadł. Obecnie stanowi własność Skarbu Państwa, nie jest użytkowany.

            Pałac Sonnenbergów został zbudowany (lub gruntownie przekształcony) przez architekta Apoloniusza Pawła Nieniewskiego w stylu neorenesansowym. Jest murowany z cegły i otynkowany, prostokątny, frontem zwrócony na południe. Ma dwie kondygnacje plus mieszkalne poddasze i piwnice. Elewacja frontowa jest jedenastoosiowa, z nieznacznym, trójosiowym ryzalitem pośrodku. Ponad nim jest wystawka z trzema oknami i trójkątnym szczytem. Przed ryzalit występuje filarowo-arkadowy portyk wspierający taras. Ozdabiają go rzeźby greckich bogiń - Ateny i Demeter - z 4. ćwierci XIX wieku, sygnowane Hagits Scharlotenburg Emarch Sohne (?). Przyziemie i elewacje parteru są boniowane, piętro ryzalitu i filary portyku opilastrowane. Otwory okienne na piętrze (te w ryzalicie są arkadowe) mają ozdobne obramienia. Drzwi wejściowe są dwuskrzydłowe, z klasycystyczną dekoracją. Dach jest mansardowy, o proporcjach zmienionych w trakcie odbudowy po pożarze z 1926, w 1972 został pokryty blachą.

            Wnętrze pałacu jest dwutraktowe, rozdzielone korytarzem. Część piwnic sklepiona kolebką z lunetami (być może pochodzą z wcześniejszego dworu/zamku? - to jedyna pozostałość po nim). Od północy do budynku pałacu przylega późniejsza, ośmioboczna sala, z niedużym wewnętrznym balkonem dla orkiestry, kryta spłaszczoną kopułą.

            Od tyłu i po bokach pałacu znajdują się pozostałości dawnego parku krajobrazowego, ograniczone od północy stromym zboczem schodzącym ku Wieprzowi. Wraz z przebudową pałacu w końcu XIX wieku ogród został przekształcony w park krajobrazowy. Główne ciągi komunikacyjne pozostały bez zmian. Budynek znajdujący się za pałacem od strony północnej został rozebrany, co odsłoniło widok na daleki, nadwieprzański krajobraz. Po II wojnie światowej duże fragmenty parku zostały zajęte pod budowę nowych obiektów: internatu, szkoły, budynków mieszkalnych, boiska sportowego itp. Wycięto między innymi część szpalerów grabowych i alei. Pozostała główna aleja obsadzona pomnikowymi lipami. Z parku w kierunku wschodnim wychodzi alejka wiodąca krawędzią wzgórza w stronę kościoła. W części południowej parku znajdują się budynki Zespołu Szkół Rolniczych. W pobliżu internatu i szkoły oraz na wschodnim obrzeżu parku zachowała się część starego drzewostanu, z pomnikowymi okazami grabów. Jest tam między innymi stary okaz platana klonolistnego.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 11 – dawny powiat lubartowski, Warszawa 1976

Mieczysław Kseniak, Parki i ogrody dworskie w województwie lubelskim. Cz. II – Od Kijan do Dęblina wzdłuż Wieprza, Lublin 1983