Zamek Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim

            W miejscu obecnego zamku był dwór obronny, prawdopodobnie z XV wieku, należący do Baranowskich, wzmiankowany przez Długosza jako ,,folwark rycerski”.

            Kiedy w 1569 dobra baranowskie nabył Rafał Leszczyński, starosta radziejowski, rozpoczął budowę nowej siedziby (z tego czasu pozostał zrąb skrzydła zachodniego). Zamek został rozbudowany i ostatecznie ukształtowany w latach 1591 - 1606 dla syna Rafała, Andrzeja, wojewody brzesko-kujawskiego, najpewniej według projektu Santi Gucciego. Była to budowla przeznaczona głownie do celów mieszkalnych i reprezentacyjnych, a nie obronnych.

            W 1683 dobra baranowskie przeszły w ręce Józefa Karola Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego. Wnętrza zamku zmodernizowano wtedy według projektu Tylmana z Gameren. Dobudowano dodatkowy trakt zewnętrzny na piętrze skrzydła zachodniego (galerię obrazów), wsparty na parterze na otwartych arkadach, oraz przebudowano fasady. Zaprojektowane przez Tylmana okna dla tej galerii, znacznie wyższe od dotychczasowych okien renesansowych, skłoniły go do ujednolicenia - podwyższenia okien pierwszego piętra we wszystkich skrzydłach zamku. Wnętrza pierwszego piętra otrzymały bogate dekoracje stiukowe (zachowane do dziś w tzw. Galerii Tylmanowskiej i w przyległych pomieszczeniach). Przebudowa nie objęła pomieszczeń na parterze, zachowały one do dziś swój renesansowy charakter.

            W następnych latach zamek należał do Sanguszków, Małachowskich, Potockich i Krasickich. Po pożarze w 1849 odbudowano go, zmieniono wtedy nieco kształt zaprojektowanych prze Tylmana hełmów baszt i usunięto zwieńczenie wieży bramnej. W 1867 dobra baranowskie nabył na licytacji Feliks Dolański. W 1898 w zamku znowu wybuchł pożar. Odbudowę prowadził Tadeusz Stryjeński. W komnacie na piętrze przylegającej do baszty południowo-zachodniej urządzono wówczas kaplicę w stylu secesji, ozdobioną witrażami Mehoffera i z obrazem Malczewskiego w ołtarzu. Pod dziedzińcem utworzono pomieszczenie, w którym wyeksponowano resztki murów i sklepień wcześniejszej, przedrenesansowej budowli.

            Zamek był własnością Dolańskich do 1945 roku. Podczas II wojny światowej został częściowo uszkodzony i zdewastowany wewnątrz. W latach 1956 - 1967 przeprowadzono jego odbudowę i restaurację pod kierunkiem Alfreda Majewskiego. Następnie obiekt przekazano Kopalniom i Zakładom Przetwórczym Siarki ,,Siarkopol” w Tarnobrzegu. Mieściło się tu muzeum, między innymi z ekspozycją geologiczno-siarkową. Od 1997 właścicielem Zespołu Zamkowo-Parkowego jest Agencja Rozwoju Przemysłu S.A., funkcjonuje tu hotel i muzeum.

            Zamek w Baranowie założony jest na planie prostokąta o wymiarach 70 x 33 m. W czterech narożach tego prostokąta znajdują się okrągłe baszty. Trzy skrzydła mieszkalne o trzykondygnacyjnej wysokości (przyziemie, parter i piętro), ustawione w podkowę zamkniętą od południa parawanową ścianą, tworzą wewnętrzny dziedziniec. W środku ściany parawanowej, stanowiącej front zamku, znajduje się ryzalit znacznie występujący przed fasadę, mieszczący bramę główną, wiodącą schodami w górę (11 stopni) na dziedziniec zamkowy. Jest ona ujęta rustykowanymi ciosami, wykonanymi z czerwonego kamienia wąchockiego. Są w niej stare, dwuskrzydłowe żelazne drzwi, z nadświetlnią przesłoniętą renesansową kratą.

            Poziom dziedzińca jest wyższy od otaczającego go terenu o prawie całą wysokość kondygnacji przyziemia. Wokół dziedzińca, wzdłuż parawanowej ściany południowej oraz traktu wschodniego i zachodniego założone są dwukondygnacyjne, arkadowe krużganki. Są one kolumnowe, o bazach i kapitelach jońskich. Kolumny krużganków parterowych wsparte są na impostach dekorowanych od frontu maszkaronami. Pola między arkadami w osi kolumn są ozdobione rozetami. W środku ściany parawanowej krużganki przerwane są kamienną, otwartą na dziedziniec klatką schodową, również arkadowo-kolumnową, o dwóch biegach prowadzących na pierwsze piętro. Dwa biegi klatki łączą się na podeście, tworząc loggię widokową na dziedziniec. Krużganki są przykryte sklepieniem krzyżowym wykonanym z cegły. Klatka schodowa przykryta jest sklepioną kolebką z lunetami, wspartą na kolumnach o jońskich kapitelach. Klatka ma balustradą z kamiennych tralek, założoną pomiędzy kolumnami arkad. Analogiczne balustrady znajdują się na piętrze krużganków. Sklepienie klatki schodowej i krużganków na piętrze jest dekorowane barwnymi rysunkami heraldycznymi. Frontowe lico krużganków jest ozdobione polichromią. Obie kondygnacje krużganków są oddzielone kamiennym gzymsem kordonowym w kształcie wałka.

            Do komnat na parterze prowadzą wejścia ujęte renesansowymi obramieniami z czerwonego kamienia wąchockiego, o prostym profilowaniu. Wejścia z krużganków do komnat na piętrze ujęte są manierystycznymi, bogato rzeźbionymi portalami kamiennymi. Trakty mieszkalne na parterze mają komnaty w układzie amfiladowym i są nakryte ceglanym sklepieniem klasztornym z lunetami lub kolebką z lunetami. W niektórych komnatach pośrodku sklepienia znajdują się kamienne kartusze z herbem Wieniawa. Pola sklepień w skrzydle wschodnim są dekorowane ornamentacyjnymi listwami o nieskomplikowanym rysunku, wykonanymi z zaprawy murarskiej. Przejścia między komnatami na parterze są ozdobione kamiennymi portalami z czerwonego piaskowca wąchockiego o prostym profilowaniu, identycznym jak w portalach zewnętrznych tej kondygnacji. Okna na parterze mają szerokie ościeża od wewnątrz.

            Komnaty na piętrze w trakcie wschodnim mają płaskie stropy, tynkowane z fasetą, okna o szerokich ościeżach i drewniane, wzorzyste posadzki. W przejściach między nimi założone są bogato rzeźbione, kamienne, manierystyczne portale, podobne do tych z krużganków na piętrze. W baszcie północno-wschodniej, w alkierzu na piętrze zachowało się sklepienie bogato dekorowane stiukami wykonanymi przez Giovanni Battistę Falconiego (około 1630). Całość kompozycji spięta jest bogato rozczłonkowaną rozetą. Na piętrze traktu zachodniego znajduje się bogato dekorowane stiukami wnętrze dawnej galerii zamkowej, zaprojektowanej przez Tylmana z Gameren. Zamek w Baranowie z powodu wystroju i krużganków nazywany jest często ,,Małym Wawelem”.

            Mury i sklepienia całej budowli są wykonane z cegły. Elewacje są gładkie, bez podziałów, otynkowane, zwieńczone gzymsem. Elewację frontową zdobi bogato rozczłonkowana attyka, składająca się z pasa blend attykowych i pasa dekoracyjnych szczytów. Po obu bokach, przy basztach attyka przechodzi w dekoracyjny szczyt zasłaniający dachy traktów wschodniego i zachodniego. Dachy kryte są dachówką, a hełmy na basztach blachą miedzianą. Kondygnacja przyziemia jest od zewnątrz oblicowana cegłą. Pomieszczenia przyziemia w traktach wschodnim, północnym i zachodnim są sklepione kolebkami z lunetami, mają ceglane posadzki i małe okna.

            Od strony zachodniej i wschodniej zamku znajdują się tarasy ogrodowe z fontannami, założone w czasie ostatniej odbudowy w obrębie pierwotnie istniejących tu założeń ogrodowych. Otoczone są one murem parapetowym posadowionym na starych fundamentach. Na zachód od zamku zachowały się pozostałości dwóch bastionów, część dawnych umocnień ziemnych (założonych w 1. połowie XVII wieku, rozebranych w XIX wieku).

źródła:

1. Jerzy Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, T. 1 – Małopolska, Warszawa 1985

2. Alfred Majewski, Zamek w Baranowie, Warszawa 1969