Zamek Lubomirskich w Rzeszowie

Jednym z głównych zabytków Rzeszowa jest zamek Lubomirskich

           Najpierw powstał jako konstrukcja obronna w XVI wieku. Następnie pod koniec tegoż stulecia dwór wybudował Mikołaj Spytek Ligęza, który dzięki małżeństwu z Zofią Rzeszowską stał się właścicielem Rzeszowa i okolicznych wsi. Szybko pomnożył swój majątek, głównie na drodze wykupu włości od sióstr pierwszej żony i w 1620 roku rozpoczął przebudowę dworu w stylu Palazzo in fortezza. Kiedy zmarł w 1637 roku majątek przeszedł w ręce rodziny Lubomirskich (synowie zmarli będąc dziećmi) a dziedziczkami ogromnej fortuny zostały córki Ligęzy z trzeciego małżeństwa: Pudencjana i Konstancja. Ostatnią wolą zmarłego było by Pudencja dostała miasto Rzeszów i 39 wsi, zaś Konstancja - 25 wsi. Testament zignorowano i w efekcie wyroku Trybunału Konstytucyjnego cały majątek przeszedł w ręce Konstancji i jej męża Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Za jego czasów zamek w Rzeszowie stracił na znaczeniu a do jego renowacji nie przykładano większego znaczenia. Powodem był nie tylko brak uwagi ze strony właściciela ale i sąsiedztwo okazałej rezydencji w Łańcucie.

           Jerzy Lubomirski zmarł w 1667 roku przekazując fortunę synowi Hieronimowi Augustynowi Lubomirskiemu. Nowy właściciel do prac nad rozbudową zamku przystąpił dopiero w 1682 roku - zamek przekształcono wówczas w budowlę o czterech dwukondygnacyjnych skrzydłach, z piętrową bramą. W połowie lat 90 XVII wieku w mieście wybuchł pożar, który uszkodził także i zamek. Do kolejnych zniszczeń doszło podczas wielkiej wojny północnej, gdy zamek zdobywały kolejno wojska szwedzkie, polskie, saskie i rosyjskie. Następne poważne prace remontowe zamku, które były prowadzone przez wiele lat z różną intensywnością, zaczęto w 1719 roku.

           Świeżo pobudowany zamek został silnie uszkodzony przez pożar 25 stycznia 1735 roku. 2 lutego zajęły go wojska rosyjskie. Dodatkowe szkody poczynił przemarsz przez Rzeszów konfederatów dzikowskich. Zniszczenia te wymusiły kolejny remont: prace trwały wiele lat i wymagały dużych środków finansowych. W efekcie ciężar budowy spoczął na barkach mieszkańców miasta, chłopów pańszczyźnianych i skazańców. Przykładem jest przypadek kupca Majera Doktorowicza, którego w 1741 roku sąd zamkowy skazał na 12 niedziel pracy taczkami. Powodem kary było unikanie zapłaty za wwóz towarów do miasta.

           Z 1753 roku pochodzi "Inwentarz ruchomości zamku rzeszowskiego" sporządzony dla celów spadkowych. Przedstawia on szeroki obraz rozplanowania wewnętrznego i wyposażenia kompleksu, a także pałacyku letniego i innych przylegających obiektów. W tekście wymienione są także przedmioty znajdujące się w zamku i ich ilość. Dodatkowo opisano wystrój i wyposażenie pomieszczeń.

           Na rzeszowskim zamku przebywała podnosząca jego rangę kapela dworska a służba zamkowa umundurowana była w wymyślne stroje, mające podkreślić prestiż właścicieli. Splendory dworu Lubomirskich od czasów konfederacji kurczyły się, by przestać istnieć w drugiej dekadzie XIX wieku.

           W 1820 roku Jerzy Roman Lubomirski oficjalnie sprzedał zamek władzom austriackim, które przeznaczyły go na więzienie i siedzibę sądów. Kompleks zamkowy powoli niszczał. Planowano początkowo jedynie renowację zamku, jednak ze względu na jego stan ostatecznie wyburzono całą konstrukcję, by 1 maja 1902 roku rozpocząć prace budowlane według projektu budowniczego ze Lwowa Franciszka Skowrona.

           Obiekt wybudowano od nowa na planie prostokątnym, zbliżonym do historycznego obrysu. Prace zakończono w 1906 roku. Nowy zamek miał pełnić rolę sądu i do takich zadań został zaprojektowany.

           Podczas II wojny światowej i okupacji niemieckiej zamek stał się miejscem kaźni dla tysięcy Polaków. Wyroki wykonywano w podziemiach zamku i na placu zamkowym. W latach PRL-u, a zwłaszcza w okresie stalinizmu, dochodziło w zamku do tortur i egzekucji członków ruchu oporu i działaczy antykomunistycznych (ppor. S. Kossakowski, T. Plesniak, W. Koba, L. Rząsa, M. J. Zygo, L. Więcław, E. Garbacki). Wykonywano także zasądzone wyroki na zbrodniarzach hitlerowskich oraz nacjonalistach ukraińskich. W 1981 roku zamek przestał pełnić rolę więzienia, pozostał działający do dziś sąd okręgowy.

           W 1989 roku przed budynkiem ustawiono krzyż poświęcony ofiarom komunizmu oraz upamiętniającą tablicę.

źródła:

Czapczyńska D., Jan Żukowski J.: Zamek w Rzeszowie (w:) Dzieje Rzeszowa, Tom I, Rzeszów 1994

Dział Historia na stronie internetowej  Urzędu Miejskiego w Głogowie Młp.

Kłaczewski W., Jerzy Sebastian Lubomirski, Wrocław 2002

Malczewski J.: Zamek w Rzeszowie, jego otoczenie i właściciele, Rzeszów 1995