Sanktuarium maryjne OO. Bernardynów w Rzeszowie

Najcenniejszym zabytkiem miasta Rzeszowa jest kościół klasztorny oo. Bernardynów - sanktuarium Matki Boskiej zwanej Rzeszowską 

           Dawno temu było tu gospodarstwo ubogiego gospodarza, Jakuba Ado. Pewnego wieczoru 15 sierpnia 1513 roku w święto Wniebowstąpienia NMP  Jakub zobaczył dziwne światło bijące od gruszy w jego ogrodzie. Kiedy podszedł bliżej, usłyszał głos Matki Bożej, która prosiła, aby w tym miejscu ludzie modlili się do Niej i jej Syna a zaraz potem zobaczył, że na gruszy znajduje się niewielka drewniana figurka Maryi z Dzieciątkiem na lewej ręce i berłem w prawej. Zgodnie z życzeniem Matki Bożej zbudowano na miejscu gruszy kapliczkę. Z powodu licznie napływających wiernych z okolicy przebudowano kapliczkę w 1536 roku na drewniany kościółek pod wezwaniem Zaśnięcia i Wniebowstąpienia NMP nadając mu charakter budowli obronnej ze względu na powtarzające się w pierwszej połowie XVI wieku najazdy Tatarów.

           Cudowna figurka patronki Rzeszowa broniła kościoła i miasta. Kiedyś, w czasie kolejnego napadu tatarskiego, na wszelki wypadek, przeniesiono Ją na Zamek, żeby była tam bezpieczna. Ona jednak wolała być w swoim kościele i nocą sama do niego wróciła.  W latach 1610-1629 z fundacji Mikołaja Spytka Ligęzy i jego żony, Zofii z Rzeszowskich został zbudowany kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP wraz z czworobokiem drewnianych zabudowań konwentu oo. Bernardynów. Właściciel Rzeszowa w akcie donacyjnym (darowizna pieniędzy lub majątku dla Kościoła) zawarł wymóg ufortyfikowania świątyni. Fundamenty budynków klasztornych miały ponad metr grubości i zostały zbudowane z kamienia - częściowo z granitowych głazów narzutowych, pozostałości po lodowcach, zaś częściowo z łupanego piaskowca, przywożonego zza Tyczyna. Budowa kościoła pochłonęła ogromną ilość materiałów i pracy. Ligęza traktował kościół i klasztor Bernardynów jako twierdzę - coś w rodzaju barbakanu - broniącą dostępu do miasta od zachodu i rozporządzającą flankowym ogniem. Zastosował ten sam system budowy co przy zamku. Chociaż kiedyś nie był znany dzisiejszy cement, to specjalnie przygotowane wapno pod względem trwałości  okazało się silniejsze od cementu. W latach 1702-1709 zbudowano nowy klasztor według projektu Tylmana z Gameren. W połowie XVIII wieku przebudowano gruntownie wnętrze kościoła. Pod kierunkiem architekta Zygmunta Hendla w latach 1895-1906 przeprowadzono restaurację wnętrza kościoła i przebudowę piętra klasztoru. Do czasów współczesnych kilkakrotnie remontowano wnętrze, wymieniono pokrycie dachu na blachę miedzianą, odnowiono elewację.

           Kościół zbudowany jest na planie krzyża łacińskiego, jednonawowy, z kopułą na skrzyżowaniu nawy i transeptu. Posiada jednoprzęsłowe, półkoliście zakończone prezbiterium, nawę główną na planie zbliżonym do kwadratu oraz dwie kaplice tworzące transept, jednoprzęsłowe, na planie prostokąta. Od strony zachodniej do nawy głównej przylega wieża na planie kwadratu. Do prezbiterium od strony północnej przylega zakrystia na planie trapezu. Wzdłuż północnej ściany kościoła przebiega korytarz łączący zakrystię z klasztorem. Bryła kościoła jest zwarta, nawy i prezbiterium mają tę samą wysokość, dachy są dwuspadowe, kopuła ukryta w przestrzeni dachowej i zwieńczona dwukondygnacyjną latarnią. Wieża zakończona jest hełmem z czterospadową podstawą, niewielką banią i ażurową latarnią. Nawa główna przykryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, pozostałe części sklepieniami krzyżowymi. W skrzyżowaniu naw znajdują się cztery narożne, masywne filary podtrzymujące gurty sklepienne. Nad absydą znajduje się sklepienie hemisferyczne z lunetami. Ściany i sklepienia pokryte późnobarokową, iluzjonistyczną polichromią ze scenami religijnymi. Pod prezbiterium i nawą główną znajdują się krypty (obecnie niedostępne), miejsce wiecznego spoczynku fundatora świątyni i jego rodziny.

           Najcenniejszymi elementami wyposażenia są: gotycka, wykonana z drewna lipowego XV-wieczna figura Najświętszej Maryi Panny w ołtarzu kaplicy w transepcie południowym, osiem renesansowych figur Mikołaja Spytka Ligęzy i innych  członków rodu Ligęzów wykonanych przed 1637 roku przypisanych Sebastianowi Sali lub Janowi Pfisterowi, późnorenesansowy ołtarz główny, w formie tryptyku z alabastrowymi płaskorzeźbami autorstwa Jana Pfistera lub Jana Behema, najstarszy marmurowo-alabastrowy ołtarz św. Krzyża sprzed 1629 roku, dwa późnobarokowe ołtarze z połowy XVIII wieku i cztery ołtarze z końca XVIII wieku, rokokowy, drewniany chór muzyczny i prospekt organowy z instrumentem wykonanym w 1774 roku.

          Na przełomie XX/XXI wieku Bernardyni odzyskali część swoich dawnych włości i stworzyli "Ogrody bernardyńskie" w stylu włoskim, gdzie odbywają się wydarzenia o charakterze religijno-muzycznym i gdzie mieszkańcy miasta mogą odpocząć. Pod płytą ogrodu znajduje się podziemny parking, własność ojców bernardynów.

           Zespół klasztorny Bernardynów to wybitne dzieło architektury sakralnej, mauzoleum rodowe fundatora i ważny element ówczesnego systemu obronnego miasta.

źródła:

Borowiejska-Birkenmajerowa M: Rozwój przestrzenny miasta za Mikołaja Spytka Ligęzy (w:) Dzieje Rzeszowa  t.I, Rzeszów 1994, s.259-272

Encyklopedia Rzeszowa wyd.2  Kościół Bernardynów , oprac. Hennig W., Rzeszów 2011, s.313-315

Kościół p.w./ O.O. Bernardynów/ ul. Bernardyńska, oprac. Malczewski J., Rzeszów 1993, Archiwum Wojewódzkiego urzędu Ochrony Zabytków  Delegatura w Rzeszowie

Kaczmarewski A: Podania i legendy z terenu Małopolski południowo-wschodniej  Rzeszów 1981

Kaznowska Z., Sanktuarium maryjne OO. Bernardynów w Rzeszowie, Kalwaria Zebrzydowska 1981

Mossakowski S., Tylman z Gameren architekt polskiego baroku, Wrocław 1973

Podkarpacki Biuletyn Konserwatorski, t.III,  Zespół klasztorny OO. Bernardynów , ul. Sokoła 8, oprac. Kosiorowski J., Przemyśl 2011, s.200-205

Kotula F.: Tamten Rzeszów czyli wędrówka po zakątkach i historii miasta Rzeszów 2003