Pałac Wężyków w Minodze

Około 20 km od Krakowa i kilka kilometrów od Skały koło Ojcowa leży miejscowość o dziwacznej, ciekawej nazwie 

           To Minoga, do której od strony Przybysławic wiedzie aleja kasztanowa, a od strony Krakowa aleja jesionowa; wiosną obie aleje tworzą malowniczy, zielony tunel z drzew. Sercem wsi Minoga jest barokowy kościół pod wezwaniem Narodzenia NMP i stojący niegdyś w dolinie dwór - dziś odrestaurowany "pałac" z parkiem i budynkiem folwarcznym. Przez wieś płynie potok Minóżka. Kiedyś woda była krystaliczna i zamieszkiwały ją minogi. Cechą charakterystyczną minogów jest ich otwór gębowy w kształcie okrągłej przyssawki. Ten ciekawy stworek żyje tylko w czystych strumieniach i rzekach. Niestety, niewielu go widziało, choć wspominają o nim najstarsi minowszczanie. Prawdopodobnie od tych zwierzątek wieś wzięła swą nazwę.

           Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1257 roku, kiedy książę Bolesław Wstydliwy nadał część wsi klasztorowi Klarysek w Skale. W XIV wieku wieś stanowiła własność rycerską - należała do rodu Nowińczyków, później Minoskich (Minockich). Pierwsza wzmianka o dworze pochodzi z 1653 roku i związana jest z napadem zbójnickim. W XVII wieku kolejnymi właścicielami byli: Szylingowie, Lanckorońscy a potem Szembekowie. Około połowy XVIII wieku majątek znalazł się w rękach Izydora Szembeka, który dobra w Minodze przekazał jako posag swej córki Pauli - Jędrzejowi z Kozielska Ogińskiemu. Tenże w 1772 roku sprzedaje wieś Franciszkowi Ksaweremu Puszetowi oraz jego żonie. Z kolei ich syn, Stanisław, w 1839 roku sprzedaje Minogę Franciszkowi Wężykowi, który na stałe mieszkał w Krakowie, a dwór w Minodze traktował jako letnią rezydencję. Był to jeszcze stary, XVIII-wieczny dworek, z którego do dziś zachowały się piwnice.

           Historia nowego dworu rozpoczyna się w 1859 roku, kiedy prawa majątkowe do Minogi Franciszek Wężyk przekazał na rzecz syna - Teofila. Teofil zamówił projekt nowego "pałacu" u krakowskiego architekta wykształconego w Krakowie, Berlinie i Monachium - Filipa Pokutyńskiego (1829-1879). Inwestor i architekt, odrzucając tradycję polskiego dworu, stanęli przed dylematem, jaki z modnych stylów wybrać. Ich lista była długa - od neogotyku po styl bengalski, chiński i górali norweskich. Zachowany pierwszy projekt dworu świadczy, że pierwotnie myśleli o formie nawiązującej do szwajcarskiego "chalet." Ostatecznie odwołali się do tradycji włoskiej willi renesansowej, lecz nie na zasadzie archeologicznej rekonstrukcji, ale twórczej kompilacji jej wersji i różnych elementów. W efekcie krótki, parterowy, nakryty dwuspadowym dachem korpus budynku, z filarowo-arkadowym portykiem poprzedzającym wejście przypomina nieco XVI wieczne wille Andrei Palladia, natomiast piętrowe skrzydło, którego głównym elementem jest sześcienna, krępa pseudowieża, przywołuje wcześniejszą tradycję obronnych willi trecenta i quattrocenta. Berlińskie wykształcenie architekta zdradza nie tylko kompozycyjna równowaga, która wymagała dodania do korpusu, od frontu, niewielkiego ryzalitu, ale wyczucia w posługiwaniu się dekoracją. Została ona ograniczona do ornamentalnego fryzu ścianki kolankowej i ornamentalnych plakiet parapetów, choć do architektonicznej dekoracji zaliczyć należy również oprawy okien i gzyms kordonowy pseudowieży. W efekcie mamy do czynienia z prostą, powściągliwą, przejrzystą, szlachetną architekturą. Dwór został zaprojektowany jako budynek asymetryczny - składa się z parterowego korpusu głównego i przylegającego do niego od strony wschodniej krótkiego, piętrowego skrzydła, które łączy wieża. Układ przestrzenny skrzydła głównego dwutraktowy, z korytarzem między traktowym. Główna oś komunikacyjna, przebiegająca prostopadle do korytarza została zaakcentowana od frontu portykiem arkadowo-filarowym a od ogrodu wyjściem na obszerny taras. Skrzydło boczne, jednotraktowe, ma analogiczny układ przestrzenny na obu kondygnacjach. Dodatkowe wejście do tej części od strony północnej prowadzi przez przedsionek, na dachu którego urządzono taras pokoju na piętrze. Wieża, założona na planie kwadratu o ściętych narożnikach, posiada w każdej kondygnacji jedno obszerne pomieszczenie. Pion komunikacyjny, w formie dwubiegowych schodów drewnianych, umieszczono pomiędzy hallem a skrzydłem bocznym. Oba skrzydła oraz naczółki nakryte niskimi dachami dwuspadowymi obitymi blachą, wieża - dachem ośmiopołaciowym, namiotowym z ozdobną sterczyną na szczycie. W elewacjach zaakcentowano podziały horyzontalne, wyznaczone przez wyodrębniony cokół, gzyms kordonowy na wysokości parapetów okiennych i gzymsy podokapowe. Okna, zgrupowane parami, ujęte są wspólnymi obramieniami. W podokiennikach oraz fryzie biegnącym pod gzymsem wieńczącym i przyczółkami umieszczono dekoracyjne płyciny z wicią roślinną. Podobnie dekoracyjnie potraktowano filary portyku oraz podmienia arkad. Zastosowanie terakoty w elementach dekoracyjnych wskazuje na silny związek Pokutyńskiego ze szkołą Schinkla (Karol Fryderyk Schinkle to najlepszy pruski architekt pierwszej połowy XIX wieku). W Schinklowską tradycję wpisują się też inne realizacje F. Pokutyńskiego, w tym neogotycki dwór - willa Milieskich w Piekarach pod Krakowem oraz gmach Krakowskiego Towarzystwa Umiejętności (dziś: Polska Akademia Umiejętności) przy ulicy Sławkowskiej), który często stosował terakotę, nawiązując do wzorów wczesnorenesansowej ceglanej architektury toskańskiej. Z końca XIX wieku pochodzi informacja o przebudowie klatki schodowej, zmianie dekoracji jadalni i budowie nowego spichlerza. Z przekazów archiwalnych wiadomo, że w dawnej jadalni znajdowała się galeria popiersi królewskich, złożona z odlewów gipsowych zdjętych z sarkofagów wawelskich.

           Majątek pozostawał w rękach Wacława (syn Józefa Skarbek-Borowskiego) do 1945 roku, kiedy rodzina obawiając się represji, udaje się na emigrację. Pałac zostaje przejęty przez skarb państwa i zaczyna ulegać dewastacji. We dworze umieszczono mieszkania robotników rolnych, sklep, siedzibę LZS. Park dworski zamieniono na pastwisko, potem boisko sportowe. W 1960 roku przez dawny podjazd przeprowadzono drogę, w związku z czym zlikwidowano część parku, zniszczono stawy rybne, wyburzono zabytkową oranżerię. W 1977 roku dwór przejęło Hutnicze Przedsiębiorstwo Remontowe z Nowej Huty z przeznaczeniem na ośrodek rekreacyjny. Ostateczna dewastacja obiektu następuje w latach 1990-2000. W 2002 roku ruiny zakupili prywatni właściciele. Po remoncie w latach 2003-2006 dwór pod nazwą " Pałac Minoga" służy jako miejsce organizacji spotkań, konferencji, szkoleń, przyjęć.

źródła:

Libicki P.: Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu (w granicach województwa małopolskiego i podkarpackiego), Poznań, Dom Wydawniczy REBIS, 2012

Małopolska. Przewodnik, Oprac. Gotfryd M. Olszanica, BOSZ, 2007

Małopolska z uśmiechem: Minoga, Tekst i zdjęcia Mączka A. Małopolskaonline.pl

Minoga, Oprac. Młynarczyk G., OT NID w Krakowie, [dostęp 05- 2020], Narodowy Instytut Dziedzictwa

zabytek.pl/pl.