Pałac Potockich w Krzeszowicach

           Najstarsze informacje o Krzeszowicach pochodzą z roku 1286, kiedy to biskup Paweł z Przemankowa zezwolił Fryczkowi Fretonowi - wójtowi z Bytomia - na lokację wsi na prawie magdeburskim i gdzie sołtysem został tenże Fryczek

           Miejscowość należała do biskupstwa krakowskiego aż do 1555 roku, kiedy przeszła w ręce wojewody sandomierskiego Stanisława Tęczyńskiego. Kolejnymi właścicielami Krzeszowic byli: Opalińscy, Czartoryscy, Lubomirscy i od 1816 roku - Potoccy herbu Pilawa. Już w XVII wieku odkryto, że miejscowe wody mają właściwości lecznicze i stosowano je do leczenia bydła. Za czasów Czartoryskich, w wieku XVIII przebadano wody siarczane i odkryto wody żelaziste. Około 1778 roku ocembrowano zdrój główny, wzniesiono pierwsze krzeszowickie łazienki i utworzono uzdrowisko.

           Powstał także klasycystyczny pałacyk zdrojowy "Vauxhall" (1783-1789) zaprojektowany dla Izabeli Czartoryskiej przez Szczepana Humberta. Księżna zbudowała go z myślą o rozrywkach dla zamożnych kuracjuszy przybywających do uzdrowiska, które właśnie tworzyła. W 1816 roku, po swej babce, księżnej Izabeli Czartoryskiej Krzeszowice odziedziczył Artur Potocki, który stał się protoplastą krzeszowickiej linii Potockich. Na jego zlecenie w latach 1820-1822 przerobiono na tymczasową rezydencję rodzinną dawny lamus, który po wybudowaniu właściwego pałacu ten nazwano "Starym Pałacem". Do budowy rezydencji rodzinnej w Krzeszowicach przymierzała się już księżna Lubomirska. Kiedy Krzeszowice otrzymał wnuk księżnej, Artur Potocki, zlecił pierwsze projekty pałacu w 1819 roku francuskim, sławnym architektom napoleońskim: Karolowi Percier i Piotrowi Franciszkowi Fontaine. Jednak rozmach proponowanej budowli spowodował, że inwestor odstąpił od tego projektu, powierzając zadanie zaprojektowania rezydencji największemu pruskiemu architektowi epoki Karolowi Fryderykowi Schinklowi. I tu, podobnie jak w przypadku wersji francuskiej - wersja berlińska została odrzucona ze względu na wielkość proponowanego założenia. Nie wystawiono pałacu według projektu Schinkla ale po ponad ćwierćwieczu kolejny projekt zlecono włoskiemu architektowi, działającemu w Polsce - Franciszkowi Marii Lanciemu. Nie stworzył on projektu w pełni oryginalnego ale, prawdopodobnie na życzenie hrabiego Adama Potockiego, syna Artura, skorzystał z wizji zaproponowanej przez Schinkla. Tak powstała budowla trudna do stylowego zakwalifikowania, zapowiadająca subtelnie epokę modernizmu.

           Pałac leży w zachodniej partii miejskiego centrum. Zbudowany w latach 1850-1857. Ma kształt czworoboku z dziedzińcem pośrodku. Powierzchnia użytkowa zespołu to około 5 320 m² gdzie znajdowało się 228 różnych pomieszczeń a około 100 było użytkowanych przez właścicieli. Budowla składa się z dwupiętrowego korpusu głównego z czterema wieżami na narożach, połączonych z nimi przewiązkami dwustronnych, jednopiętrowych pawilonów bocznych oraz ze skrzydeł bocznych. Ponadto od wschodu wzniesiono ośmioboczny pawilon (późniejsza oranżeria) związany galerią ze skrzydłem bocznym. Całość od południa poprzedzał obszerny taras. W 1858 roku hrabia Adam Potocki zamówił u architekta F. Pokutyńskiego plan przebudowy pałacu. Nie został on zrealizowany, zbudowano tylko skrzydło tylne (zgodnie z projektem Lanciego), które zamknęło dziedziniec założenia. Pałac został zamieszkały dopiero w 1862 roku, a drobne przeróbki wnętrz trwały do roku 1870. Przed frontem pałacu, od strony południowej rozciąga się obszerny, obmurowany taras widokowy. Podobny taras znajduje się od wschodu; pod nim prowadzą wejścia do obszernych piwnic. Frontowa część pałacu przeznaczona była przez Potockich na cele reprezentacyjne (wschodnia część parteru i parter wschodniego skrzydła bocznego), mieszkalne (pierwsze piętro oraz drugie piętro w skrzydle wschodnim) i gościnne (drugie piętro, poddasze, część izb skrzydła zachodniego). Skrzydło północne miało charakter przede wszystkim gospodarczy. Przez taras wchodzi się do sieni, w przedłużeniu której znajduje się główna klatka schodowa. Z prawej (wschodniej) strony biegną amfiladowo: dwie tzw. sale francuskie, mała sala jadalna, narożna sala balowa (ozdobiona pięknymi stiukami). Dalej (w skrzydle wschodnim) mieściła się duża sala jadalna, z której kryta galeria prowadziła do wysuniętego naprzód pawilonu - dawniej oranżerii. Z sieni frontowej w lewo przechodziło się do dwu kolejnych, różnej wielkości pomieszczeń, w których znajdowała się biblioteka przylegająca do gabinetu mieszczącego się w tzw. Pokoju Gdańskim. Według rodzinnej opowieści, Katarzyna Adamowa Potocka zakupiła w Gdańsku renesansowe, kręcone schody. Żeby ominąć restrykcyjne przepisy dotyczące wywozu zabytków, schody najpierw wysłano do Berlina i dopiero potem do Krzeszowic. Podobno Potocka kupiła wtedy cały antykwariat razem z owymi schodami, żeby uniknąć targowania się. Po wojnie schody pojechały do Collegium Maius UJ.

           Rezydencjonalne założenie współtworzy rozległy park o charakterze krajobrazowym i cechami parku angielskiego ze względu na dość swobodną kompozycję zieleni. Główny akcent nadają mu dwie wydłużone polany widokowe, opadające łagodnie po stokach wzgórza w kierunku wschodnim i południowym. Obydwie ujęte są w ramy wysokiej zieleni, dzięki czemu znacznie wydłużają się ich perspektywy widokowe. Polana południowa rozpościera się przed frontem pałacu: zgodnie z założeniami, miała ona dawać właścicielom widok na wzgórze z ruinami zamku Tęczyn, stanowiącymi świadectwo dawnej świetności rodu. W dolnej części polany wyróżniają się pojedyncze drzewa o urozmaiconych kształtach i barwne ich grupy, złożone z buków purpurowych i olbrzymich, rzadkich gatunków dębów (piramidalny, strzępolistny, błotny, czerwony, szypułkowy), surmii, świerków i innych. Nad obszerną sadzawką rośnie jarząb szerokolistny, magnolie i grupa drzew rodzimych, a w obrzeżeniu zieleni - sumak octowiec. Park, mimo iż zaniedbany wciąż jest atrakcją Krzeszowic.

           Podczas okupacji niemieckiej gubernator generalny Hans Frank objął w 1940 roku pałac w posiadanie jako swą letnią rezydencję i nakazał przebudować wnętrza według projektu Herberta Pohla, Koetgena i Horstmana. Powstała wówczas, między innymi środkowa klatka schodowa. Po zakończeniu II wojny światowej pałac przeszedł na własność Skarbu Państwa. Początkowo pałac przeznaczono dla Akademii Leśnej i Państwowego Instytutu Badań Leśnych w Krzeszowicach. Ostatecznie umieszczono tu Państwowy Zakład Wychowawczy im. Tadeusza Kościuszki, szkołę podstawową, liceum i internat. W okresie użytkowania przez Zakład Wychowawczy wnętrza pałacu zostały mocno zdewastowane: zniszczono, często bezpowrotnie drobne, zabytkowe wyposażenie architektoniczne: ceramiczne kominki, boazerie, drzwi, ramy, profilowaną stolarkę, kinkiety, okucia drzwi i okien, gipsaturę. Nie konserwowany i nie odnawiany pałac szybko niszczał. Do 1987 roku wykonano tylko prace zabezpieczające.

           W 2001 roku rodzina Potockich podjęła starania o zwrot nieruchomości, argumentując, że majątek nie powinien podlegać reformie rolnej, gdyż w pałacu nie prowadzono działalności rolniczej. Naczelny Sąd Administracyjny potwierdził roszczenia spadkobierców.

źródła:

Gaworski M.: Zamki, pałace, dwory w Polsce, Warszawa, Wydawnictwo Arkady, 2012

Krzeszowice nowy pałac Potockich pałac 1850- 1857, Oprac. OT NID w Krakowie

26-10-2014

Libicki: Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu ( w granicach województwa małopolskiego i podkarpackiego), Poznań, Dom Wydawniczy REBIS, 2012

Małopolska Przewodnik, Oprac. Gotfryd M., Olszanica, BOSZ, 2007