Pałac Stadnickich w Nawojowej

Profesor UJ, wybitny polski prawnik i historyk (specjalizujący się w naukach pomocniczych historii: heraldyce, sfragistyce i numizmatyce) Franciszek Ksawery Piekosiński (1844-1906) zajmował się badaniem genezy i rozwoju rycerstwa w Polsce 

           W 1901 roku wydał historię stanu rycerskiego Małopolski w dobie Piastowskiej lat 1200-1366 i tam znajdziemy zapisy mówiące o istnieniu wsi Nawojowa. Nawoj z Tęczyna, kasztelan krakowski, był właścicielem wsi którą otrzymał od króla Bolesława Krzywoustego jako uposażenie. Rycerz Nawoj pochodził z rodu Starzów Małopolskich, pieczętujących się herbem Starych Koni. Profesor przyjmuje, że Nawojowa istniała z pewnością około 1300 roku. W wiekach późniejszych przechodziła w ręce kolejnych przedstawicieli rodu.

           Ostatnim z nich był Piotr Nawojowski, który w latach 1580-1590 zbudował w rodzinnej wsi zamek: masywne i zwarte skrzydło północno-zachodnie, wysoko podmurowane, ujęte narożnymi skarpami i nakryte czterospadowym dachem. Ponad przesklepionymi piwnicami znajdowała się sień, a z niej wejście do reprezentacyjnych i mieszkalnych pokoi parteru i piętra. Zmarł on bezpotomnie, a schedę po nim nabył starosta Niepołomic - Grzegorz Branicki z Ruszczy. Jako wiano, dostała Nawojową córka Anna. Po ślubie w posiadanie miejscowości wszedł jej mąż Sebastian Lubomirski, który pod koniec XVI wieku był sądeckim starostą grodowym. Odtąd ród Lubomirskich na wiele lat stanie się właścicielem wsi nad rzeką Kamienną, uznawaną już wówczas za perłę powiatu sądeckiego. Za czasów potopu szwedzkiego dziedzicem Nawojowej był książę Aleksander Michał Lubomirski - koniuszy koronny. Kolejnym Lubomirskim był książę Józef Karol. Po śmierci księcia Józefa Karola Lubomirskiego wszystkie dobra odziedziczył jego jedyny syn Aleksander Dominik, który zmarł bezpotomnie w 1720 roku, kończąc tym samym historię Nawojowej będącej w rękach Lubomirskich. Lubomirscy rzadko bywali w Nawojowej. Klucz nawojowski nie należał do ich najważniejszych majątków i czasem przekazywany był w arendę (dzierżawę). Mimo to, zadbali oni o nadanie tutejszej siedzibie odpowiedniej rangi. To za ich czasów skromny dwór Piotra Nawojowskiego przeobraził się w pałac. Powstały nowe budynki, a część starych przebudowano. Zmieniły się także wnętrza. Pomieszczenia zyskały piece z kolorowych i rzeźbionych kafli, na ścianach zawisły dekoracyjne tkaniny, obrazy, broń myśliwska. Jak każda rezydencja magnacka pałac wyposażono także w rzeźbione meble - kredensy, sekretary, apteczki czy szafy. Z zewnątrz posiadłość zyskała również charakterystyczne dla tego typu budowli elementy architektoniczne takie jak schody, tarasy, ganki czy otwarty dziedziniec. Córka księcia, Józefa, wniosła w posagu wieś (na krótko) do majątku męża, księcia Jana Sanguszko. Kolejnym dziedzicem stał się miecznik koronny, książę Franciszek Ferdynand Lubomirski. W 1753 roku w skład jego dóbr wchodziły aż 34 miejscowości Sądecczyzny.

           W 1763 roku Lubomirscy dobra nawojskie sprzedają kniaziowi Józefowi Massalskiemu. Po ojcu dziedziczy je córka Helena i to ona, jako spadkobierczyni odstępuje zamek wraz z Nawojową i całym kluczem Franciszkowi hrabiemu Stadnickiemu, staroście ostrzeszowskiemu. I tak powstała nawojowska linia rodu - gospodarnych, zacnych, patriotycznych - żyjących tu aż do czasów współczesnych, kiedy praw do majątku pozbawi ich komunistyczna reforma rolna. Franciszek przekazuje córce Tekli Nawojową jako wiano a ona wprowadza doń swego męża hrabiego Jana Kantego Stadnickiego. W 1842 roku majątek przejmuje syn Edward Stadnicki, który remontuje i rozbudowuje zamek a po dołączeniu nowej oficyny gospodarczej zmienia zamek w rodową siedzibę.

           Pałac składa się z dwu prostopadłych skrzydeł, z których starsze to XVI-wieczny renesansowy dwór Piotra Nawojowskiego o bardzo grubych murach, dwupiętrowy z przyporami, narożnymi wieżyczkami, kamiennymi schodami z tarasu i ozdobną, maswerkową balustradą. W piwnicach zachowały się kamienne sklepienia kolebkowe z lunetami, poza tym renesansowe obramienia drzwi i okien, renesansowy kominek z białego marmuru z XVI wieku, parkiety, polichromowane stropy i plafony oraz fryzy z medalionami, a także drewniane szafy kątowe z XVIII wieku na parterze i kaflowe zdobione piece z XIX wieku. Dwór z nowym skrzydłem łączy sześciokondygnacyjna wieża w stylu neoromantycznego neogotyku, zbudowana w 1881 roku według projektu Adolfa Khuna. Skrzydło ma układ trzytraktowy z ryzalitem, część przylegająca do wieży pochodzi z XVII wieku. Całość po przebudowach na przełomie XIX i XX wieku ma charakter modernistyczno-neogotycki. Ostatnie zmiany dokonano z inicjatywy hrabiego już w XX wieku. Do przedłużonego skrzydła południowo-zachodniego dodano wykusze, wieżę oraz kolejne neogotyckie ozdobniki. Przeprowadzono remont pokoi i unowocześniono rezydencję, wprowadzając centralne ogrzewanie, kanalizację, bieżącą wodę i oświetlenie elektryczne. W latach 30 XX wieku na parterze była kancelaria hrabiego Adama Stadnickiego, nad nią ogród zimowy ze szklanym dachem, na piętrze biblioteka i salon, wyżej pokoje. Projekt architektoniczny przedsięwzięcia budowlanego przygotował architekt Adolf Szyszko-Bogusz. Podczas prac konserwatorskich odkryto malowidła przedstawiające muzy na tle pejzażu pochodzące z około 1840 roku.

           Pałac otacza założenie parkowe z 1840 roku, dzieło Edwarda Stadnickiego. Rosną w nim platany, tulipanowiec, dęby czerwone i inne, ciekawe drzewa i krzewy.

           Po upaństwowieniu majątku w 1945 roku rodzina Stadnickich musiała opuścić zamek. Nowi administratorzy wykorzystują go na ośrodek szkoleniowy dla pracowników leśnych. Od 1982 roku miało tu swą siedzibę Technikum Rolnicze. W zespole pałacowo-parkowym utworzono Ośrodek Doradztwa Rolniczego propagującego nowoczesną gospodarkę w warunkach górskich oraz Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Wyremontowano poddasze pałacu na potrzeby chronionych gatunków nietoperzy, które mają tu letnią kolonię rozrodczą i są otoczone opieką chiropterologa.

            W 2013 roku spadkobiercy odzyskali majątek i obecnie w pałacu trwają prace remontowe. Ma w nim powstać Dom Pracy Twórczej oraz centrum konferencyjno-naukowo-biznesowe z zapleczem gastronomicznym i hotelowym.

źródła:

Gmina Nawojowa – Historia Nawojowa - siedem wieków historii, www.nawojowa.pl

Libicki P.: Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu, Poznań 2012

Małopolska Przewodnik Oprac. Gotryd M., Olszanica 2007

Oficjalny portal turystyczny Województwa Małopolskiego, Małopolski System Informacji Turystycznej, Małopolska, Pałac Stadnickich Nawojowa