Dwór Brandysów w Graboszycach

Graboszyce są miejscowością wzmiankowaną w 1253 roku jako własność klasztoru Benedyktynek ze Staniątek i darowizny fundatora tegoż klasztoru Klemensa Jaksy herbu Gryf 

           Kolejni dziedzice z Graboszyc poświadczają pośrednio istnienie w tym miejscu jakiegoś dworu czy też niewielkiego zamku. W XIX wieku napisano: "był tu zamek warowny, dziś na dwór przerobiony, miał bardzo obszerne lochy podziemi". Około 1565 roku właścicielem wsi Graboszyce zostaje Dziwisz (Dionizy) Brandys herbu Radwan - dworzanin i sekretarz królów: Zygmunta Augusta, Henryka Walezego i Stefana Batorego. Ów Dziwisz w latach 1570-1580 "wielkim kosztem dwór zmurował" czy może raczej wykorzystał mury jakiegoś wcześniejszego, piętnastowiecznego założenia.

           Graboszycki dwór to renesansowy, piętrowy obiekt wybudowany z cegły i kamienia, na planie prostokąta, pierwotnie potynkowany. Kosztowna "kamienica" wymurowana została zgodnie ze średniowiecznym jeszcze zwyczajem na kopcu (być może sztucznie usypanym), otoczonym głęboką, suchą fosą nad którą ongiś był most zwodzony a potem kamienny łukowy. Piętrowa, nakryta czterospadowym dachem budowla, początkowo pozbawiona była frontowego ryzalitu, który dodano w XVII lub XVIII wieku. Od początku zaplanowany był ryzalit w północno-zachodniej elewacji, a więc po drugiej stronie, odpowiadający szerokością środkowemu, reprezentacyjnemu traktowi budynku, a wykluczyć nie można, że od frontu na narożnikach miały pojawić się alkierze. Zarówno alkierze jak i niemal symetryczny układ wnętrz z reprezentacyjnym traktem pośrodku i apartamentami mieszkalnymi po bokach to zapowiedź regularnie rozplanowanej, osiowej, nowożytnej rezydencji. Pas ponad oknami parteru zdobiła dekoracja sgraffitowa, dziś nieczytelna. Okna pierwszego piętra, rozmieszczone regularnie jak i w parterze posiadają również w większości zachowaną kamieniarkę renesansową. Dach jest wysoki, czterospadowy, a w ryzalitach siodłowy. Z piwnic po bokach ryzalitu frontowego wyprowadzono dwa korytarze w rozbieżnym kierunku, wyjścia z nich znalazły się w obrębie fosy, przy czym jedno z nich skomunikowane ze znajdująca się u jej wylotu studnią. Podczas badań archeologicznych w 1976 roku odkryto fundamenty narożnych przybudówek. Uznano je za fundamenty pod alkierze. Późniejsze badania z XXI wieku prowadzone przez archeologów Sławomira Dryję i S. Sławińskiego wykazały jednak, że dwór nigdy nie miał alkierzy a fundamenty są dziełami obronnymi w typie bastionów. Nie miały one połączenia z wnętrzem dworu i tylko jeden był podpiwniczony. Zapewne powstały one podczas budowy dworu bądź nieco później. Wnętrza dworu ukazują jego stylowy wystrój: różnego rodzaju sklepienia kolebkowe, zdobienia stiukowe, polichromie ścienne.

           W XVIII wieku dwór był w posiadaniu rodziny Russockich i jego właściciel - Tomasz Russocki dokonał barokowej przebudowy dworu. Z czasów tej przebudowy pochodzi między innymi barokowe zwieńczenie ryzalitów frontowych. Zmieniono także dach budowli na dach łamany, burząc przy okazji attykę krenlażową. Okres świetności posiadłość przeżyła w początkach XIX wieku, gdy z upadku dźwigał ją Stanisław Sołtyk z Kurozwęk. Sołtykowie wprowadzili do jego architektury elementy romantyczne. Z tego czasu pochodzi neoklasycystyczny szczyt ryzalitu zachodniego oraz romantyczno-klasycystyczny mostek nad fosą, ozdobiony (nie zachowanymi) wazami. Wtedy też zbudowano klatkę schodową. S. Sołtyk założył w Graboszycach park, z którego aleje brzozowa i żywotnikowa zachowały się do lat 1960. Pomnikowe dziś dęby szypułkowe i czerwone, graby, buki w odmianie purpurowej, lipa drobnolistna, kasztanowce rosną tłumione przez samosiejki.

           Ostatnimi właścicielami Graboszyc od 1864 do 1945 roku była rodzina Chrząszczów. Ludwik Chrząszcz walczył w kampanii wrześniowej. Dostał się do niewoli a potem do obozu koncentracyjnego. Szczęśliwie przeżył wojnę i wrócił w rodzinne strony z bliskimi. Ponieważ dwór został przejęty przez Skarb Państwa początkowo pozwolono rodzinie zamieszkać w "zarządówce" i uprawiać warzywa w ogrodzie, sprzedając je okolicznym mieszkańcom. W 1951 roku pozbawiono ich tego przywileju i jako byłego właściciela ziemskiego umieszczono w drewnianej szopie (gdzie wkrótce na skutek podpalenia bądź nieszczęśliwego wypadku uległ poparzeniom i zmarł). Dobra graboszyckie zostały rozparcelowane a dwór zamieniono na magazyn i punkt sprzedaży nawozów sztucznych. W latach późniejszych gmina osadziła we dworze bezdomną rodzinę cyganów, którzy rozpalając ogień wprost na podłodze spalili wszystkie parkiety taflowe, meble, drzwi, a nawet część drzew z parku dworskiego. Następnie uciekli.

           Potem zrujnowany dwór nabył prywatny właściciel - Andrzej Najduchowski. Przeprowadzono badania archeologiczne, odsłonięto fosę, zabezpieczono najstarsze mury. Właściciel oddał budynkowi serce i dwa miliony złotych. Przez wiele lat walczył o państwowe dofinansowanie do swoich planów. Zanim nadeszła pomoc zmuszony został do sprzedania obiektu. W 2014 roku dwór odkupił Franciszek Fryc. Z przyznaną mu pomocą finansową Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wymienił dach i naprawił spękane, sypiące się mury oraz wykonał kompleksowy remont elewacji. Roboty prowadzono pod nadzorem małopolskiego konserwatora zabytków.

           Odnowiony zespół parkowo-pałacowy z pewnością doda splendoru okolicy i inwestorowi.

źródła:

Dryja S.,Sławiński S.: Dwór w Graboszycach koło Zatora w świetle ostatnich badań: dwie pierwsze fazy budowy (XV- XVII wiek)

Libicki P. : Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu (w granicach województwa małopolskiego i podkarpackiego) Poznań, Dom Wydawniczy REBIS, 2012

Pałace Śląska, Katalog zabytków rezydencji Graboszyce, powiat oświęcimski, gmina Zator, Damian Dąbrowski, XII 2010 r.

Sadowska E.J.: Kasztel renesansowy w Graboszycach, Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej

Wiadomości Konserwatorskie 14/2003

Zamek w Graboszycach pięknieje w oczach. Czego o remoncie na pewno nie widzieliście? [w] Magazyn | Tagi: Zator Tomice Wadowice Graboszyce Zabytki Ciekawostki | Karina Płaszczyca 28-03-2017