Jedlicze pałac Stawiarskich

Zespół pałacowo-parkowy Stawiarskich, będący niegdyś własnością rodziny położony jest w południowo-zachodnich granicach miasta Jedlicze, na prawym brzegu rzeki Jasiołki w Kotlinie Krośnieńskiej 

           Pałac, podobnie jak założenie parkowe powstał na XVIII wiecznych reliktach. Pierwotnie rozplanowany był jako układ geometryczny w stylu ogrodu francuskiego, w pierwszej połowie XIX wieku zmieniony w park krajobrazowy. Mapa katastralna z 1851 roku jest najstarszym, dostępnym źródłem informacji o dawnym układzie założenia.

           Widać na niej w części północnej pierwotny, modrzewiowy dwór, frontem zwrócony na południe. Zbudowany jest na rzucie prostokąta. Na północ od niego usytuowana jest drewniana oficyna, której bryła zamykała od zachodu teren przed elewacją tylną dworu. Zachodni skraj placu zajmował długi budynek, przypuszczalnie mieszczący stajnie i wozownię. Na północno-wschodniej części założenia znajdowały się dwa spore stawy, z których dolny (obecnie nieistniejący)sąsiadował z dworem. Na północy tereny parkowe przechodziły w ogrody użytkowe. Od zachodu do zespołu parkowego i ogrodów przylegała część folwarczna z zabudową gospodarczą.

           Zasadnicze zmiany w układzie przestrzennym zaszły na przełomie XIX i XX wieku, kiedy właścicielami zostali Zofia i Walerian Stawiarscy (przemysłowcy naftowi). Po pożarze starego dworu podjęto decyzję o budowie nowego. Już przed 1910 rokiem zaczęto porządkować i poszerzać przedpola starego dworu - aż do skarpy odległej ponad sto metrów. Zlikwidowano istniejące ciągi komunikacyjne, rozebrano drewniane budynki gospodarcze. W efekcie wstępnych niwelacji utworzono równy plac o lekkim, pulpitowym nachyleniu. W 1925 roku okazała rezydencja była gotowa.

           Pałac stylistycznie nawiązuje do klasycyzmu, jest murowany, piętrowy, o złożonej bryle. Elewację frontową zdobi trójosiowy ryzalit środkowy, zwieńczony trójkątnym frontonem. Pałac nakrywa wielospadowy dach łamany. Władysław Beliwar-Węgrzyński (1926-2018) to członek rodziny Stawiarskich (prababka Władysława była siostrą Seweryna Stawiarskiego, ojca Waleriana) który bywał w Jedliczu, niekiedy kilka razy w roku. Jego wspomnienia, relacje i cenne materiały, którymi się dzielił wzbogaciły wiedzę o historii dworu i losach jego właścicieli. Oto fragment wspomnień W. J. F.Beliwara-Węgrzyńskiego: Dom jedlicki znałem bardzo dobrze i byłem do niego bardzo przywiązany. Te trzy duże sale wspomniane w opisie to sala jadalna i dwa salony. Do jadalni przechodziło się z hallu. Olbrzymi kredens na całą długość ściany z okienkiem do pokoju kredensowego i windy do kuchni, która mieściła się w suterenie. Za salą jadalną były dwa olbrzymie salony; tam była podawana kawa po obiedzie, stał fortepian na którym grywała moja Matka. Z jednego salonu było wyjście na taras frontowy, który w tym miejscu przechodził w tzw. "bombonierkę" małymi, kamiennymi schodkami z boku, wychodzącymi do ogrodu. Mam zdjęcie z górnego tarasu na grające w bridża towarzystwo. Wygodna była ilość pokoi gości. Nie był jeszcze przed wojną wykończony południowy taras na piętrze [....].

           Dla osób zainteresowanych historią regionalną intrygującą sprawą jest kwestia autorstwa dworu. Do tej pory autorstwo projektu przypisane jest lwowskiemu architektowi Janowi Sas-Zubrzyckiemu. Krewny właściciela dóbr jedlickich Waleriana Stawiarskiego - Władysław Jan Franciszek Beliwar-Węgrzyński sceptycznie odnosił się w kwestii autorstwa, że autorem projektu był J. Sas- Zubrzycki. Na wystawie przygotowanej przez Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu (2023 rok) pt. "Józef Wojtyga. Architekt i działacz niepodległościowy" przedstawiony jest jego bogaty dorobek – między innymi projekty i rysunki architektoniczne wybranych budowli. Wystawa przynosi także wyjątkowe odkrycie dotyczące Pałacu Stawiarskich w Jedliczu - są to dwa projekty dworu jedlickiego. Na jednym z planów widnieje data sporządzenia: 1923 rok oraz umieszczone są dwa nazwiska: Józefa Wojtygi - autora elewacji frontowej budynku oraz Wiktora Sikorskiego jako realizatora rzutów. Wiktor Sikorski był inżynierem architektem, prowadził w Krośnie przedsiębiorstwo budowlane. Obaj architekci współpracowali przy realizacji tego projektu, a udział W. Sikorskiego w pracach budowlanych i zapewne w nadzorze jest bardziej niż prawdopodobny, chociażby z racji bliskiej odległości Krosna od Jedlicza.

           Te fakty przywołane są po raz pierwszy. Konkludując - autorem projektu Pałacu Stawiarskich był architekt sądecki Józef Wojtyga, natomiast wykonawcą planu i prowadzącym budowę, krośnieński przedsiębiorca budowlany inżynier Wiktor Sikorski. Dotychczas mylnie przypisywano realizację tego projektu architektowi J.Sas-Zubrzyckiemu i ta wersja błędnie funkcjonuje w literaturze przedmiotu. Fakt ten jest tym bardziej zastanawiający, że w żadnym zachowanym dokumencie nie wymienia się nazwiska tego twórcy jako autora projektu tej budowli. Na dodatek na fasadzie bocznej Pałacu umieszczono tablicę upamiętniającą rzekomego projektanta. Płyta ta wprowadza w błąd społeczność i powinno się ją zdemontować i zastąpić nową, zgodną z prawdą historyczną. Odkrycie poczynione po przeszło stu latach na wystawie poświęconej twórczości Józefa Wojtygi ma przełomowe znaczenie dla historii tej budowli.

           W czasie II wojny światowej część pałacu zajęli Niemcy wykorzystując rezydencję Stawiarskich jako mieszkanie dla przedstawicieli okupacyjnych władz. U schyłku wojny pałac zajmowały wojska radzieckie, następnie polskie. Pobyt żołnierzy przyczynił się do dewastacji budynku. Na okres schyłku wojny przypadają zabiegi mieszkańców Jedlicza, na czele z Władysławem Dubisem, zmierzające do utworzenia w miasteczku szkoły średniej. Zabiegi te zakończyły się powodzeniem, w październiku 1944 roku decyzją władz powstaje pierwsze w dziejach Jedlicza gimnazjum. Kluczową rolę w dziejach jedlickiego gimnazjum, później liceum miał odegrać pałac Stawiarskich. Wobec braku spadkobierców, po opuszczeniu budynku przez wojsko, udało się uzyskać zgodę władz na przeniesienie siedziby Gimnazjum do pałacu. Pomiędzy styczniem a majem 1946 roku odbył się gruntowny remont tak, że 30 maja 1946 odbyło się uroczyste przeniesienie Gimnazjum do gmachu Pałacu. Otoczona parkiem okazała rezydencja do dziś służy celom oświatowym.

           Pałac Stawiarskich to jeden z zabytków o najwyższym znaczeniu dla Gminy Jedlicze. Ta pałacowa dawna rezydencja ziemiańska stała się jednym z symboli miasta, który tworzy jego tożsamość historyczną. Zespół pałacowo-parkowy w Jedliczu wpisany do rejestru zabytków 31 maja 1975 roku.

źródła:

Janocha R.: Wyjątkowe odkrycie dotyczące jedlickiego pałacu, 30-08-2023 https:/starostwo.powiat.krosno

Łopatkiewicz Z. : O Jedliczu i około Jedlicza, Wydała Gminna Biblioteka Publiczna im. Kaspra Wojnara w Jedliczu, 2009

Parki i ogrody zabytkowe, Gmina Jedlicze, Narodowy Instytut Samorządu Terytorialnego, www.hist.gov.pl

Żabicki J.: Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, Warszawa, Arkady, 2013